Ховш ма хиллара, вай деношка школашка хьехархой-маӀа нах геттара кӀезига ба. Из дукхагӀча даькъе дувзаденна да дезал болча наха цигара хьадоагӀача алапех кхоачам цахиларца. ХӀаьта дезала даьна тӀалаттар хало дукъ да: шийна карарбараш Ӏалашбар (сесаг, бераш, къаденна да-нана), гаргалол лелаяр, боахам кӀалцабитар, кхы а дукха да уж. Цудухьа дукхагӀбола маӀа нах напагӀа кхыча наькъаца лаха дезаш хул. КӀезига бале а, хӀаьта а болаш ба вай школашка маӀа нах а, царех ва Муцолгнаькъан Заьудина ХӀарон а. Цо болх бер юрта эггара къаьнагӀйола школа я ала мегаргда, хӀана аьлча паччахьа замах лоамарой юрташка яхка йолаяьча хьалхарча школаех цаӀ хиннай из.

НийсагӀа аьлча, из йилла хиннай 1911-ча шера, укх шера нийсса 110 шу дуз цун. Дукха хӀама хувцаденнад цу хана денз. Хьалхара школаш наьха доалахьа долча цӀеношка хиннаяле, тахан уж Ӏаьдало цу гӀулакха лаьрххӀа хьалъяьча гӀишлошка я, къа мел еннараш дӀа а йоахаш, кердаяраш хьалъеш латт, дика дешара мел эшаш дола хьалаш хургдолча тайпара. Дукха хьехархой ба арахьара тӀаухаш, юрташка къахьегаш, бакъда Заьудина ХӀарон ше болх беча Сурхо тӀа Ӏо а ваьв, хьал а кхийнав, цигара дӀаболабеннаб цун вахара боккха никъ. ХӀаьта цо баь никъ ба а ба, боккха ба ала мегаргдолаш. Лоацца дагалоацаргба вай из.

ХӀарон ваь хиннав 1977-ча шера Сурхо тӀа бахача Муцолгнаькъан Ӏаьлий Заьудинеи Йовлой Халата Лидайи дезале. Уж бахача моттига эггара гаргагӀъяр я юртара № 1 йола юкъера школа, бакъда цигарча наха кхыча тайпара йоаккх цун цӀи. «ЦӀе школа» оал цох, из цох дӀаяхара бахьан хиннад, цӀеча кирпишках яь хилар. Юртарча вокх школай а я укхазарча халкъо техка цӀераш: ийс шера дешачох, «Кен чура школа» оал; № 2 йолча юкъерча школах, «КӀай школа» оал; № 3 йолча юкъерча школах, «хуторера школа» оал.

ХӀарон цхьоалагӀча школе деша ваьгӀав 10 шера. Хетаргахьа, цунна во хьийха хиннадац цу ханарча хьехархоша, хӀаьта из ше а дешарца чам болаш, цунна тӀакхувш хиннав даиман. Из деша ваха ха яр Советий Ӏаьдал геттара чӀоагӀа хиннар (1984 шу), цу заман чухь вай юрташка, моттигера хьехархой хинна ца Ӏеш, кхыча къамех бола хьехархой а бар, гӀалгӀай меттагара дӀа мел ийккха Ӏилмаш хьехаш а зӀамагӀйолча классашца болх беш а.

Юххьанцара школа — из цӀенна кӀалйолла лард санна, дешара еррига кӀийле я. Цига деша Ӏомаденна бер, хоза гӀулакх, оамал Ӏомаяь бер, иштта долаш чакхдоалл школан тхов кӀалха ше мел йоаккхаш йолча хана, ший дика цӀи йоаккхийташ. Цу тайпарча дешархоех хиннав аьнна хет сона ХӀарон а. Школера чудеча бер нийслуш йола моттиг а цунца гӀулакх доагӀаш бола нах а Ӏаткъаш хул цун дика оамал кхоллаялара. Цу хьакъехьа оале, кӀаьнка аьттув баьннаб дикача наха юкъе ваха а хьалкхе а. Цар дезал баьхача купан тӀа ваьхав дуккхача наха дукха везаш хинна ши саг. Эггара хьалха из вар берригача мехка цӀихеза хинна Ӏаламсаг Муцолгнаькъан Охлой Ӏусман-Хьажа, из мала хиннав, цо фу даьд дувца дезац аьнна хет сона. Из а цун къонгаш а дика бовзаш ба ГӀалгӀай мехка. ШоллагӀвола саг Муцолгнаькъан Исраила Ӏашат хиннай. ХӀарон деша ваьгӀача школе эрсий мотт, литертура а гӀалгӀай мотт, литература а хьехаш хиннай из кхалсаг. Цхьан юкъа цу школан директор а хиннай. Тахан а цу наха юкъе сай ваха таро хилча, доккха ираз хетаргдар сона, амма уж шаккха карарча хана боацаш ба. ХӀаьта а царгара масал ийца дукха нах ба Сурхо тӀа, царех цаӀ ва аьнна хет сона укх йоазон тӀа вувцар.

1994 шера школа яьккха ваьлча, Серноводскерча техникуме деша отт из, бухгалтера гӀулакх Ӏомаде дагахьа. Цул тӀехьагӀа, Ӏарбий меттаца а йоазонца а сакъердалуш вола зӀамига саг деша вода Саудовски Араве цу мехка бувца мотти культуреи Ӏомаде. Из деша ваьгӀар Аль-рияз яхача шахьар тӀа. Цу юкъа (ши шу ха из) кӀоаргга Ӏомаю цо компьютер. ДӀахо цу шахьар тӀа хьехархой университете дин бовхамаш хьеха Ӏомалу вай мехкахо. МоллагӀа Ӏарбий меттаца дувзаденна хӀама хатта дезаш хилча, цунна тӀавода со, цо нийса жоп ца луш юха а вийрзавац цӀаккха. Цул совгӀа, вай вахаре леладеш дола бусалба динца дувзаденна гӀулакхаш мишта дича бакъахьа да дувцаш, нийса хьехам бала ховш ва из. Масала, гӀурба деш хилча, из нийса мишта де деза хийттад аз цунга. Мовлат дешар мишта лаьрхӀад, цун маӀан малагӀа да ХӀарона довзийтад сона. Ламаза хьакъехьа нийсадар малагӀа да, нийсадоацар малагӀа да хайтад. Сона чӀоагӀа хоза хийтар цо аьнна дешаш: «Ламаз деш веце а, из де цун уйла хилар а чӀоагӀа дика лаьрхӀа да». Цу лостамагӀа цунца къамаьл деш хилча, теркам тӀабахийта ладувгӀа, цунгара хьаькъал хьаэца безам хул, цунцара къамаьл вӀалла кӀорда ца деш.

Цкъа хаьттар аз цунга:

-Жайнаш дийша ва яхилга, фу маӀан долаш да?

-Жайнаш — уж КъорӀан тӀа дувцаш долча хӀаман маӀан деш дола йоазош да.

Вешта аьлча, Дала вай пайхамарга Мухьаммадага (с. Ӏ. c.) доссадаь китаб дика довзаш, из дашха ховш хургва жайнаш дийша саг. Иштта кхетадир аз цо аьннар.

-Хьо вий жайнаш дийша? — хаьттар аз ХӀаронага.

-Ва, — аьлар цо лоацца.

-КъорӀан маӀан де а хов хьона?

-Хов, — дар сона цо денна жоп.

Сона дуккхаза хеза дош дар «махьалаш» яхар, цох лаьца сайна дукха хӀама ца ховндаь, из а цунга хатта лаьрхӀар аз.

-Махьалаш яхараш дин законаш да, — аьлар цо. — Масала, цар довзийт шарӀа мишта деза, наха юкъе дов-къовсам хиннабале, из мишта къоастабе беза, кхы а дукха хӀамаш да царна чудоагӀаш.

-Махьалаш дийша хилча, сагах молла оал. Хьох ала йиш йий молла ва? — хетт аз хьехархочунга.

-Вайцига молла лоархӀ, Ӏохайна мовлат а дийша, хӀама а диа дӀаводачох. ХӀаьта а из цӀи лелаеш вола саг динца дувзаденнача моллагӀча хӀаман корта бе, къоастаде ховш хила веза.

-Тахан Ӏа миссел дийша волча сагах ала йиш йий молла? — дар са аргӀанара хаттар.

-Ала йиш я, — хезар сона.

Вешта аьлча, Заьудина ХӀаронах молла ва аьнна юрта цӀи дӀаяхаеце а, ше къона вале а, молла хиллал бола дешара боарам караберзабаь саг ва из. ЦӀаккха шийгара дин хьехамаш деш, нах вӀашагӀкхийттача моттиге цо къамаьл деш хезадац сона. Амма цунга цу тайпара маӀан дола хаттар дойя, хӀама хетташ волчунна нийса жоп дала-м массахана а ховш хиннав.

Ӏарбий мехкара цӀавеначул тӀехьагӀа, дунен дешар а дийшад цо. ГӀалгӀай паччахьалкхен университета Сипсой-ГӀалий тӀарча экономически факультете кхоалагӀча курсе дӀаийца хиннав ХӀарон, цига менежмент яха балха говзал караерзаяьй цо.

Срхо тӀарча ООШ оалача ийс шера дешача школе 2012 шера балха эттар ши зӀамига саг — ши воша. ХӀарон воккхагӀа вар, из инфарматика, физкультура хьехаш вар, цул совгӀа, компьютерашка хьожаш, тоаеш; сайташ, интернет лелаеш волча болхлочун декхараш а кхоачашдора цо. ШоллагӀвола Мухьмад ингалсий метта хьехархо вар. Уж цига балха бахкалцца цу школе цаӀ компьютер яцар. Цул тӀехьагӀа ера уж школе. Наггахьа саг мара вацар, Ӏохайна цунца болх хьабе ховш. ХӀаьта цу шинна вешийна дика йовзар компьютер, моллагӀа цунца де дезаш дола хӀама хьаде ховш бар уж. Со, бакъдар аьлча, цец а ваьннавар царна из иштта харах. Бакъда тӀехьагӀа гучадаьлар сона, Ӏарбий мехка волаш, ХӀарона компьютера курсашка шин шера дийшалга. Цудухьа вӀаштӀехьадоалар цун берашта информатика яха Ӏилма хьеха, хьехархой компьютерца болх бе Ӏомабе, моллагӀа эшаш йола программа компьютер чу дӀачуяккха, интернетаца хьаккхашта къахьега. Сона компьютерах цхьа хӀама хацар, кхыметтел из лерттӀа хьалсага а. Шедар сона Ӏомадаьр уж ши воша вар, цох аз царна доккха баркал а оал. Цу хьакъехьа къамаьл деш дагӀаш, школан библиотекарь йолча Султигнаькъан Салмана Марема аьлар: «Со компьютерца болх бе Ӏомаяьр а ва из. Укхаза комьютерца деш мел дола хӀама цо дакъа лоацаш, цо нийса хьалхадоаккхаш хьадаь да. Массаболча хьехархошта гӀо даьд цо цу лостамагӀа».

Из бакъда. Цхьа ха яр вай республикерча хьехархоша электронни журналаш леладеш. Вокх, каьхата, журнала тӀа санна, шедолча Ӏилмах йола оценкаш, йиъ четвертах, бӀарчча шерах яьхараш, хӀара дийнахьа ӀотӀаувттае езар электронни журнала тӀа. Берашта луш бола цӀагӀара болх а цу чу Ӏочуязбе безар. Цу гӀулакха паролаш, логинаш увттае хьехархошта гӀо даьр, дешархошта, компьютер хьа а йийлла, цӀагӀа бенна болх малагӀа ба мишта ха йиш я хьалхадаьккхар из болх бе уж кийчбаьр а Заьудина ХӀарон вар. Нагахьа санна из школе хиннавецаре, дукхагӀболча хьехархой, кхычахьа дӀа а ухаш, дуккха ха а йоаеш, Ӏомаде дезаргдар уж шедоа хӀама.

ХӀара дешара шу чакхдаьлча, школа яьккха баьннача дешархошта дӀалуш дола аттестаташ, хьалха санна кулгаца ца яздеш, компьютера гӀонца хьаязде дезаш ха ера. Юха а оарцагӀвера хьехархо, нийса а хӀара дош ше латта дезача моттиге латташ а хила дезар цу тӀа кердача хьисапе деш дола йоазув. Из дика карагӀдоалар компьютерца хьакхаштаваьннача зӀамигача сага. Шийна тӀадилла моллагӀа гӀулакх лакхарча бехктокхамца чакхдаккха Ӏема вола ХӀарон кхыча юкъарча балха а юкъекхувлар вайцига. Масала, ЕГЭ яха экзаменаш йолча хана, тӀахьожача наха юкъе волаш, уж хила беззача боарам тӀа, гӀалат доацаш чакхъялийта хьожар из, ше дӀаоттаваьча моттиге. Иштта дикка гӀо ду цо хӀара Ӏилмах ВПР оалаш бола болх дӀахьоча а. Бераш коронавирус долаш, карантинах цӀагӀа долча хана а, царцара бувзам лерттӀа дӀаоттабе гӀо дир цо.

Муцолгнаькъан ХӀарон иштта хьехаш ва физкультура яха Ӏилма. ХӀанзалца цо болх беш йола школа хиннай берий беша хьадаьча цӀеношка. Цига, из балха хьавенача хана, физкультура урок хьае эшаш бола гӀирс бацар. Яцар спортзал, ахканара майдаш. Шийна могаш дола хӀама из болх тоабе хьадир цо. Коа хьаяйтар лабиринташ, турник, лоамеш, кхыдола гӀирсаш. Бераш шахматех, шашкаех ловза Ӏомадир, чакхъяьхар царех йола яхьаш. Иштта классашта юкъе футболах дола къовсамаш дӀакхухьар. Цу хьалашка ший де таро яр хьадеш хьавера из, ювцаш йола школа мел латт. ХӀанз из школа дӀаяьккхай, из хиннача моттиге хьалъеш латт кердаяр. Цу чу хургья спортивни зал, коа хургья тайп-тайпарча бургацех ловза таро хулийтаргйола майдаш. ТӀаккха дикка эргабаргба хьехархочун къахьегам а.

Бувцаш болча Ӏаьлий Заьудина дезале кхо воӀи йоӀи да. ХӀаронал, Мухьмадал совгӀа, Або яхаш кхоалагӀа воӀ ва цун. Из юрта хьалдаьча цхьан маьждига имам а цигара хьужаре лелаеш вола саг а ва. Из хьалъеча хана цунга хьожаш, гӀалат долаш хӀама нийслойя, из тоадеш лаьттав Або. ЙоӀ цаӀ мара яц цар дезале. Зульфия Наьсаре лор-косметолог йолаш къахьегаш хьайоагӀа.

ХӀарона ший дезале цхьаькха хьехархо я. Из я цун фусам-нана Деби-Юртарча Булгучнаькъан Шимоахий Залина. Из ингалсий мотт хьехаш я юртарча № 2 йолча юкъерча школе. Цар ши воӀ, ши йоӀ да: Амина, Муслим, Ахьмад, Салима. Массехк шу хьалха, цар дезала меттел, ерригача юртá а бохам боалаш моттиг нийсъелар цар вахаре. Мархаш доастача дийнахьа машен тӀакхетарах велар Ӏабдал яха цар воккхагӀвола кӀаьнк, хьехархошта а берашта а дукха везаш, дика кӀаьнк вар из. Цу тайпара моттиг нийсъелча, веха ца хьовзаш, къонахчо санна из моттиг дӀаерзайир Заьудина ХӀарона. Мелла хала хӀама тӀакхачарах, ше цунна сатоха ховргдолаш волга хьагойтар цо цӀаькха а. Ва а ва ХӀарон массадолча хӀаманца сабар долаш. Дала шийна дукха везача сага мара луш дац оал из а.

Дика нах массанахьа эшаш хул, цу тайпарча нахах цаӀ ва Сурхо тӀарча Ӏаьлий Заьудина воӀ ХӀарон а.