Мухьмад тахан вац ала магац сона, хӀана аьлча цун куц, оамал, цӀаккха йицлургйоацаш, са дег чу йисай. Дуккхача шерашка денз, вовзаш вар из бакъахьара зӀамига саг кепайоазув, къаман вахар довзаш болча наха. ХӀаьта сона беррига цар дезал а бовзар аьлча харц хургдац. Мухьмада да Хасолта Микаил йӀаьххача хана Наьсарен района «Ленина никъ» яхача газета керттера редактор хилар. Ший оамалга диллача, воӀ тара вар даьна ши хи тӀадам санна. Микаил а вар иштта нах дукха безаш, цар гӀулакха малхаваьлча санна. Цо кулгал даьча газетаца, 1976-ча шера денз бувзам болаш хиннав со, цӀаккха цунна латкъаш, раьза воацаш, саг вайнавац сона. Нахаца бувца мотт болаш саг вар из. Цудухьа наха а везар. Журналиста къахьегам воккхагӀволча ший воӀа безабалийтар а да вар аьнна хет сона. ЗӀамига волча хана денз, дас беш бола болх гуш хинна Мухьмад а, кӀезиг-кӀезига воагӀаш, журналисташта юкъевоагӀа.

Мухьмад ваь хиннав 1963-ча шера январь бетта 28-ча дийнахьа Наьсар-Керте баьхача Зангенаькъан Хасолта Микаилеи Къоастой Ювсапа Мадинайи дезале. Ӏалама хозача моттиге кхувш венавар из. Наьсари Шолжи яхача гӀалгӀай мехкарча хишта, сийнача баьшта, Ростов-Баку оалача боккхача наькъа юхе дӀадахадар цун бера шераш. ХӀанз-м геттара чӀоагӀа хувцаеннай из моттиг. Из кхийнача цӀенна гаьна дац амфитеатр, тӀа тхов боаца музей-мемориал, берий беш, вӀаштӀардаь цӀенош, школаш, шан элгац, говраш хахккал йола «Строймаркет», кхыдараш.

Школа яьккхачул тӀехьагӀа цо деш Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен университета филологически факультете. ГӀалгӀай мотти литературеи, эрсий мотти литературеи хьехаш вола хьехархо ва аьнна белгалъяьккхай цо цига Ӏомаяь говзал. Бакъда хьехархочун болх цо банзар. Сона дага мел доагӀача хана, газета корреспондент волаш, къахьегаш хилар из, цхьан хана ший дас кулгалдаьча газета редакце. Вовзаш, дахар-денар хоатташ хьалха хиннавале а, гаргагӀа из сона вайзар 1992-ча шера, Шолжа-ГӀалий тӀара вехачул тӀехьагӀа Наьсарерча газете балха эттача. Мухьмад цу газета корреспондент вола массехк шу дар, хӀаьта со «Сердало» газете а Нохч-ГӀалгӀай книжни издательстве а болх баьчул тӀехьагӀа, кхаьчавар цига. Редакци яр цхьа гӀат долча, Свободы оалача (хӀанз С. Осканова цӀерагӀча) урам тӀарча къаьнарча цӀалга чу. Уйча дӀачуваьлча, аьрдехьа керттерча редактора кабинет яр, аьттехьа — Мухьмад вагӀаш хинна кабинет. Доккхача шин кора юкъерча аьттехьарча, гаьнарча саьн чу латтар цун истол. Аьрдехьа вагӀар редактора заместитель хинна Саганаькъан Ӏалихан, Мухьмада духьала латта истол фотокорреспондент хиннача ПхьогӀой Салмана дар. Массахана безаме, чувена саг дӀаваха сих ца луш, дукха говш яр цар фусам. Салмана цхьацца сакъердаме хӀамаш дувцар редакце болхлой вахарера, дукха довзаш вар Ӏалихан а. ХӀаьта Мухьмад дукхагӀа царга ладувгӀаш, велаш Ӏеш хулар, царел дуккха зӀамагӀа ше хилар бахьан долаш. Цхьан-шин шера яхар мо болх бир аз царца. Микаила Мухьмада цу шерашка даьча йоазоша хьагойтар из лоацача деша воккха говзанч хилар. Массехк мугӀарца хьаала вӀаштӀехьадоалар цун, цхьаволча журналиста бӀарчча оагӀон тӀа е шин оагӀон тӀа аргдар. ДукхагӀча даькъе мехка а къаман а вахаре лоархӀамера хӀамаш хулар цо хьехадераш. Царех цхьадараш хӀанз а дагадоагӀа сона, уж хӀанз а цӀагӀа леладу. 1993 шера март бетта 13 дийнахьа газета хьалхарча оагӀон тӀа кепа теха дар «ГӀалгӀай Республикан президент харжар» яха йоазув. Из санна дола йоазув де бехктокхамерча, дикагӀволча журналиста мара тӀадиллацар. Керттердар дувца ховргдолаш, цох бола хоам лоаца а хьаькъале а язбергбарех вар Мухьмад. Цун из дика вӀаштӀехьа а даьлар. Фу яздаьдар цо къаман хьалхара президент харжарах лаьца, деш вай: «Исторен чухьа эггара хьалхара президент хержача шоллагӀча дийнахьа, райпон цӀагӀа ГӀалгӀай республике болх бе хьахьожабаьча журналисташта пресс-конференци елар хоржамий комиссе баьча балхах цун председатела Саккхалнаькъан Мухьмада: ГӀалгӀай Республикан президент хила оттаваьчунна тӀехьа кхадж тессаб 142 эзар 233 сага (кхыча дешашца аьлча, 99,94 проценто), духьала 64 сага (вешта аьлча, 0,05 проценто), 21 бюллетень харцахьа кхадж тесса хиннад (уж 0,01 процент да).

Цу тайпара, Овшанаькъан Султана Русланá — ГӀалгӀай Республикан хьалхарча Президента тӀехьа кхадж тессаб дукхагӀболча хоржамхоша.

Белгалдаккха деза, хоржамаш мишта чакхдоах хьожаш хиннача ГуржегӀарча, Азербайджанерча, Нохчийчерча нахá цхьаккха кхоачамбоацар корадаьдац, аьнна. Царна кхы тайпара сурт дайнад: нах тоттабенна кхаж тасса тӀабахкар, комиссе доакъашхоша цӀена болх бар.

«Наьсархо», «ГӀалгӀайчен хоамча» яхача газетий къахьегамхоша, республикан ерригача кхоллама интеллигенце даькъалавувц Овшанаькъан Султана Руслан цу лакхача, бехктокхамеча дарже харжарца».

Из йоазув Ӏодийшача, дагадох гӀалгӀай къаьнара «Муш — бӀаьха дика, дош — лоаца дика» яха кица. Фу? Мичахьа? Маца? яха керттера кхо хаттар чулоацаш хила беза цу тайпара хоам. Из кхетадеш хиннав цу йоазон кӀалха кулг яздаь саг. Цул совгӀа исторен оагӀув хинна дӀаэттаб из хоам. ХӀанзчул тӀехьагӀа бӀаь шу даьлча а, цунга гӀолла ха йиш я мишта хержа хиннав къаман хьалхара президент, из къоабалвеш а къоабала ца веш а мел нах хиннаб. Сога хаьттача, из я Мухьмада дитача йоазон лоархӀамерча оагӀонех цаӀ. Иштта исторически лоархӀам бола йоазош кхы а даьд цун кулго. Масала, 1992-ча шера 31 декабре «Наьсархо» яхача газета тӀа кепа теха бар укх тайпара лоаца, цхьаволча сага ца зувш бита тарлуш бола хоам. Бакъда ший чулоацамга диллача, гӀалгӀай вахаре лоархӀаме моттиг белгалъеш дар из йоазув. Деш вай «Болаш ба фецара бувзам» яха йоазув: «30 декабре Сипсой-ГӀалий тӀарча аэродрома гӀаттача-Ӏоховча оаса тӀа Ӏоессар Москвера йоагӀа хьалхара нах кхувла самолёт. Цига вена хилар хана йолча администраце кулгалхо. А. Котенков. ГӀР администратора декхараш кхоачашдеш вола инарал-майор Султиганаькъан М. А., кхыбола хьакимаш.

Сипсой-ГӀалий тӀарча аэропорте самолёташ ахийта лерхӀ Москве а, Россе а, СНГА а шахьарашка». Мухьмада даь йоазув бакъдеш я, дукха ха йоацаш «Магас» яхача аэропорте хьайийлла Питере, Самаре, кхыча моттигашка ухача самолётий рейсаш. Массадола наьсархой вахарера цӀенхашта хӀама цун бала болаш, цо теркалдеш дар, берий дуненца е боккхагӀчар кхелашца из хоттаденнадале а. «Дош гӀулакхаца чӀоагӀдир» яхаш бар 1992 шера октябрь бетта 22 дийнахьа цо кепа теха цхьа хоам. Хала ха яр из вай къаманна. Еха латташ Нохч-ГӀалгӀай республика яр, хьахьовш латташ гӀалгӀай-хӀирий тӀом бар, хьахиланза яр къаман Ӏаьдала структураш. Лоацца аьлча, кегар бар массанахьа баьллар. Дукха бераш дола дезалаш хала боахкар. Царна Ӏаьдалгахьара деш дола гӀо дуненна нийса дар. «Дош гӀулакхаца чӀоагӀдир» яха ший йоазув цу тайпарча цхьан моттига хетадаьдар корреспондента. Из йоазув даь 30 шу даьннадале а, тахан а хоза хеташ деш аз цун мугӀараш, хӀана аьлча нах дагабоагӀаш, къаьстта берий йоакхао еш яздаь да уж: «Наьсарен района Халкъа депутатий Совета ший аргӀанарча кхетаче соцам тӀаийцабар, района хӀара дешархочоа 1 эзар сом луш, ахчанца гӀо де, аьнна.

Дика хеташ хоам бу, исполкома дешаши гӀулакхаши цаӀаш хиларах. Ахча дешархошта хӀанзле дӀаденнад, деррига дӀалаьрхӀача дӀаденна ахча, дукхагӀа-кӀезигагӀа доацаш, нийсса 19 млн. хилар».

Ирача дешаца, дега чов хулаш, яздора цо цхьаццаболча зуламхошта карахдувлаш хиннача ийрчача гӀулакхех лаьца а. Ше дергдоаца хӀама, кхыча наха а хӀана ду-те, аьнна, хеталу цу тайпарча сагá. ХӀаьта берашта къоал деча зуламхочо ца деш хӀама дутаргдац, цхьаккхача бӀехача хӀамах къахкаргвац цу тайпара саг. Наьсарерча ашарий школанна шозза къоал даь хиларах Мухьмада баь хоам Ӏобийшача, дунен тӀа селлара бӀеха нах хиларах тамаш ю, из бийша саг ше кхы а цӀенагӀа хила гӀертаргва аьнна хет сона. Иштта низ болаш хул цкъаза журналиста лоаца дош. Лакхе хьоахадаьча йоазон юххе латт (1992, 22 октябрь) «Сюрпризаш» еш хоза хет» яха хоам. Хьожаргда вай цу тӀа фу аьннад: «Оаха хьалха хоам баьбар, Ашарий денга Наьсарен района музыкальни ишколера кхоъ каьхата пандар, шиъ проигрыватель йихьа хиларах. Хьагучох, зуламхошта хоза хийттад цу тайпара «совгӀаташ» де.

Кхы а цхьа кӀира даьлча из хӀама кердадаьккхад цар. ХӀанз шоаш лаьтта моттигаш йита йийзай «Ноктюрн» яхача шин пионинай. Ашарий школа яйха бала боахк уж».

Цкъа со дӀачуваьлча, кабинетерча аьтта кора тӀа каьхата кхо сом дӀатӀалотадаь воаллар Мухьмад. Хьоцар даьннача кизга тӀа атта а айхха а тӀалетадар из. ХӀанз а уйла ю аз цу хӀаман. Фу маӀан дар цо иштта тӀалотадаьча ахчан? Ший тайпан цӀи йолалуча алапах цу тӀа латта «3» тара хийтта дарий-те из? Из ахча наха юкъера дӀадоалаш латтандаь, цох дукха дош ца хетилга дарий-те? Хьан хов корреспондента цу хана фу дага хиннад?.. Ше дӀаводаш а, хьа ца доаккхаш дитар цо из. Массехк дийнахьа, кор докъадаллалца, даьллар цу тӀа из ахча. Из-м ма ярий алапи хала луш, ахча чӀоагӀа эшаш хинна зама. Журналист яькха, цӀаьрамата саг воацилга а хайтар цу моттиго цхьадолча даькъе. Кхо сом а дика ахча дар, бетта 10 тума алапи долча сагá.

Книжкаш дукха дезаш вар Мухьмад, цунга хьежжа деша а дешар цо уж. Цхьан хана Ювсапа Мадинас библиотеке болх баь хилар а Ӏаткъадар аьнна хет сона укхаза. Цул совгӀа, уж цунна дукха дийзалга хьахайташ цхьаькха цхьа моттиг а яр цун вахаре. Цо йоалаяьяр районерча библиотекан заведующи хиннача ГӀазданаькъан Маремаца кхийна Гаракхой Султана Люда. Кавказерча йоазанхоех цунна дукхагӀа везарех цаӀ вар Фазиль Эскандер. Из каст-каста вувцаш, цун кхоллам безабенна вар вай мехкахо.

ГӀалгӀай республика хьаяьчул тӀехьагӀа, 1993-ча шера тха новкъост дӀавода Наьсарен района газета редакцера. Керда хьадаьча «Заманхо» яхача кагирхой газета керттера редактор хул цох. Цул нийсагӀа хержа керттера редактор вайнавац сона, ер ди доаккхаш. Цкъа-дале, къона вар, шозлагӀа-дале, моттигерча кагирхой хьашташ дика довзаш вар, кхозлагӀа-дале, журналиста поалхам а алссама яр цун цу ханага. МагӀалбике арадувлар из газет. Цу тӀара дика довзар гӀалгӀай кагирхой вахар: дешар, спорт, культуран оагӀонаш, литературан а искусствай а говзанчий толамаш, массагӀа дар уж. Иштта цо болх бир «ГӀалгӀайче» оалача ВГТРК чуйоагӀача радион керте латташ. ДӀахо «ГӀалгӀайче» яхача газета редакце къахьийгар цо, ше валлалца йолча хана. Массанена дукха везаш, эшаш саг вар Мухьмад. Цун вешийца, театра актёраца Зангенаькъан Русланаца къамаьл хилар са, из дӀаваьнначул тӀехьагӀа. Кодам бийца:

— ЧӀоагӀа накъавоалар Мухьмад, эшаш вар из — аьлар аз.

— Фу дергда? — аьлар Руслана. —Сона сайна-м вар из чӀоагӀа эшаш.

Цун дешашца вӀалла хӀилла я аьнна хетанзар сона, хӀана аьлча шийчарна а наьхачарна а цхьатарра накъавоалаш ваьхар керттерча редактора заместитель.

Айса газета лаьрхӀа йоазув дӀадахьийтача, Мухьмадага телефон тохар аз:

— ДӀакхаьчадий из?

Со цецвоаккхаш хулар цо луш хинна жоп:

— Интернет-газета тӀа ӀотӀаоттадаьд, каьхата варианта тӀа а арадаргда.

Со балха дӀаэцара а духьала вацар из шоай газета редакце. Массехк статья араяьнначул тӀехьагӀа, телефон техар аз:

— Мухьмад, гонорар лургйий оаш сона? — аьнна.

— Тхоай штате боацарашта телац оаха гонорар,- аьлар цо, — бакъда хьо балха воагӀе, редакце хьаэц хьо, оаха тӀадилла декхар кхоачашде аха-м везаргва хьа тӀаккха.

Со цига балха ваханзар. Гонорар ца лойя а яздора аз газета лаьрхӀа йоазош. Мухьмадаца вӀашагӀкхетараш а къамаьлаш а хулар. 2017 е 2018 шера дар мотт сона из. Телефон техача, Мухьмада ше районни больнице ва аьлар, воӀ хала волаш, цунна юхе. ЧӀоагӀа дагавоаллар цунна воӀ, цох дог лазаш ше хилар лочкъадеш вацар. ТӀехьагӀо хайра сона, из вийрза цӀавенилга. Мухьмадал кӀезигагӀа-м со вахавацар гӀад, из гӀулакх иштта дӀадийрза.

Цхьан Ӏуйрийна «ГӀалгӀайче» яхача газета редакце хьавоагӀа Микаила Мухьмади балха вода сои университета филологически факультета цӀенна юххе вӀашагӀкхийтар. Са оамал я сай кара тӀормиг лелабеш; тетрадь, ручка, телефон Ӏочуйолла дагахьа. ДухьалвоагӀа из велавелар:

— Фу леладу Ӏа, Жванецке тӀорми а бебелла?

— Жванецкега мичахьа кхоачаргвар укхаза, — аьнна, аз жоп а денна, делаш ха яьккхар оаха. Балхах, вахарах, могашалах хаттараш даь, дӀа-юха къаьстар. Эггара тӀехьа цунца къамаьл хилар са из валале цхьа кӀира хьалха. Газета оагӀонаш тӀа кепа тохийта дагахьа, МарзагӀанаькъан Хьамида Мусайх йола очерк дӀаяхьитаяр аз. Редактора заместителага телефон техар аз, цох фу хиннад хьажа.

— Мухьмад, балха вий хьо? — хаьттар аз.

— Больнице ва со, — дар cона хезар.

— Фуд хьа лазар, цӀенхашта цамагар да? — хаьттар аз. Оаз-м, бакъдар аьлча, ше даим хиннар яр.

— Че (желудок) я-кх са лазар. Ма во хӀама хиннай-кх из цар чуйоахаш йола трубка! — аьлар журналиста.

Из трубка сайна а цхьан хана чуяьккха хиннадаь, хала лайнадаь, аз а бакъдир цо яхар.

— Хье бокъонца верззалца, ара ма валалахь больницера, — аьлар аз.

Аз телефон тохара бахьан хайча:

— Аз аргда хьона царга, телефон дӀа а теха, из очерк ӀотӀаяккха, — аьлар Мухьмада. Араяьлар очерк-м. Бакъда дукха ха ялале ийрча хоам хезар сона: «Мухьмад дӀаваьннав», — аьнна. Из вовзаш мел хиннача наха чов йир цо ший валарца. Микаила Мухьмад кхелхав укх шера июль бетта 28-ча дийнахьа. Из вар СССР а Россе а журналистий Союзий доакъашхо, ГӀалгӀай республикан культуран гӀорваьнна болхло. Иштта дика да а вар из. Цо кхеваьвар кхо воӀ: Элберд, Эстмар, Ратмир. Карарча хана, уж берригаш истий кхийла, шоай дезал болаш ба. Мухьмад вовзаш мел хиннача наха, из дагавоагӀаргва аьнна хет сона эздий, сабаре, нах дукха безаш хинна саг, дика журналист санна. Мухьмад дӀавеллав Наьсар-Кертерча цар тайпан нах а, да Хасолта Микаил а, нана Ювсапа Мадина а йоаллача кашамашка.