1961 шера, советски археолога, исторически Ӏилмай доктора Любин Василе хьадийллар Дошлакъий-Юрта 30 мустьерски культура гӀирсаш, уж да вай  зама  ялале 160-40 эзар шераш хьалха хиннараш.

Тамаш елга да, уж корадаь гӀирсаш, моттигерча  бийдалах деш хилар, цу моттиге йоккха йоацаш кхертӀох гӀирсаш деш йола пхьоалле хиннай. Бӏаьшерен ах зама дӀаяьнначул тӀехьагӀа, из исторически гӀишло юха а ювца яьккхар.

2018-ча шера, «Кавказ» яха федеральни никъ шербе оттаро, ший тайпара тамашийна  дувцараш юкъедаьхар наха. Вайна дика дагадоагӀа, из никъ тоабеш, цига мел дукха археологически даькъ тӀара кердадараш гучадийллар, цига цу ширача хана   скифаш баьхаб, шоай  боарзаш а  пхьоалле а йолаш.

Жӏайрахьа-Ахабоарзен паччахьалкхен историко-архитектурни, Ӏалама музея-заповедника кулгалхочо Сампенаькъан Ахьмадхана яхачох, из культурни тӀехьале лораяра дош теркал ца деш дита йиш яц.

Тха кхы а аьттув баьлар из болх дӀахьоча хана дукха буц тӀаяьнна цахиларах. Цу хана корадир кхалнаха куца леладеш хинна гӀирсаш, тӀехках а борзах а яь гӀалкхаш, юртбоахама кхача охьаш йола келхьараш, чарахьал деш  хилара тешал деш дола гӀирсаш, борза тӀаьска бухьедоахкадергаш, дукха юртбоахама кӀоагаш; наьха а, иштта акха хьайбай а, коа тӀарча хьайбай а тӀехкаш чуйолаш»,-аьлар тхоца къамаьл даьчо.

Укх деношка, ГӏалгӀай мехктохкама музее ерригача республиканна  лоархӀаме дола ди хилар. Кавказа археологе Института кулгалхочо  Атабиев Бияслана, ГӏалгӀайчен мехктохкама музейна, массехк шу хьалха ГӀаьбартой-Балкхаре тохкаш корадаь хиннача гӀирсий  кхоалагӀа дакъа хьаделар. Борза куца лелаеш хинна хӀамаш, юха меттаоттаяь пхьегӀаш, кхыйола даарца лелаеш йола хӀамаш, ерригаш а 1500, уж хӀанзчул тӀехьагӀа Наьсаре хургья. Цул совгӀа кӀезиг-кӀезига юхейиса 1997 шерара хӀамаш а ГӏалгӀайче хьаяхьаргья.

«Цу гӀирсий ха я вай зама хилале шоллагӀча эзар шергара вай заман иттлагӀча бӀаьшеренга  кхаччалца.

Цун ше морг кхы йоацаш хилара кеп я, цу доазон тӀа 11 дӀаелла хӀама йоаллаш хилар, царех шиъ мара - кашамаш а дац. Уж юхе мел дисараш юртбоахама  кӀоагаш да, чухьа еррига еха топпара гаргаш а йолаш. Цу хаттара хӀанз а жоп даланза да»,- аьлар Кавказа архиологе Института кулгалхочо Атабиева Жанеттас.

Родиоуглеродни  С-14 Ӏилман лабораторе тохкам баьчул тӀехьагӀа, «Популяционни а лорий а генетика» Уферча  Ӏилман, технологей университете ховш хилар, царех  дӀаелла йоаллача цхьан хӀаман ха  я, Христос дунен чу валале 3 326 шу  хьалхара .

Тхоца къамаьл даьчо яхачох, историкий  йоккха терко тӀаозаш я 106-гӀа комплекс, цига корайир кхувш йоагӀача йиӀига голаш. Уж  зӀамигача дегӀара йолча кхалсага голаш яц, къаьстта кхувш йоагӀача йиӀига я.

2019 шера денз уж тӀехкаш Е. Крупнова цӀерагӀча  Археологически центре я, хӀаьта цун  керта титий  Кавказа археологе Институте я хӀанзарчоа.

Илдарха-Гӏалий тӀа, Пхьилекъонгий-Юрта, Яндаре дӀахьош долча говзанчий балхех лаьца ала лов. Цар музее хьачулургда тамашийна хӀамаш, корадаь гӀирсаш.

Эрсий географически юкъарлонна  гӀалгӀай отделене доакъашхочо Малсаганаькъан Батыра белгалду, вай мехка кхы а дуккха къаьнара гӀирсаш хилар. Лоаман даькъ тӀа нийслураш а доацаш, культуран сийленгаш да МагӀалбика кхале, Яндаре, Наьсар-Керте, Ӏабе-Гув тӀа.

«Дошлакъий-шахьар» - из вай къаьнарча даьй, дукха ханаш хьалха цар хиннача вахарга дугаш бола никъ ба. Бӏарччача тоабо кхы а дукха къайленаш тахка езаргья, гӀалгӀай къаман истори довзара.