Тайп-тайпарча моттигашка болх беш хьавенав Султан. Дуккха коталонаш хиннай цун вахаре, дуккха дикаш де аьттуви низи хиннаб цун. Ший къам, мохк безаш хиларга хьежжа, къаман вахаре къахьега, дикаш доаржаде хьийжав из. Хеталу, мичара ихаб-хьогI цу сага иззал низ, аьнна. Цу хаттара жоп сона кораданзар! Хетаргахьа, ираз долаш вахар дIадахьарах дараш, цун шийна мара довзац. 1937-ча шера, ахкан тIеххьарча бетта 21-ча дийнахьа ваьв Султан. Иразе, хоза ший бера ха яа аьттув баланзар цун, цу ханара харцахьара Iаьдал бахьане. Кхо шу даьнна бер мара дацар из, Нохч-ГIалгIай книжкай издательствон редактор хинна цун да Арсмак НКВДнаькъан, 10 шу ха теха, лоацача хана. 1941-ча шера, ГУЛАГе хаьдар цун вахар. Цунца лийца дIабихьа хинна, лакха начIал дола журналист Малсаганаькъан Мухтар, гIалгIай хьалхара суртанча Iоахарганаькъан  Хьаж-Бийкар а Даьлан кхеле дIабийрзар. Ленинах лаьца арадаьннача книжко, из Iазап дир царна. Цу книжка таржамхо Малсаганаькъан Мухтар вар, редактор  — Шаденаькъан Арсмак, исбахьален редактор — Iоахарганаькъан Хьаж-Бийкар вар. Ленина биографеца гIалаташ да, аьнна, цаI аькх а ваьнна, бIехача Iаьдало дIабихьар уж. Бирсача Казахстанера денош, да воацаш, ханал хьалха воккха хинна, дуаш лийлар Султан. Мел халонаш яйнаяле а, ший овла лорабеш лийлар из. Ший даьх, даь-даьх дувцаш хезача, кхы а чIоагIагIа низ чубоагIар цунна. Тифлисерча Михайловски пехотни училище яьккха, Наьсарерча окружной полицен кулгал деш хилар цун даь да Арсмака МурцаIал 1918-ча шерга кхаччалца. Полковник волаш, отставке вахар из цигара. Граждански тIом гIетта ха яр из... Галашка, 1904-ча шера ваьвар Султана да. Бера хана денз, белгала волаш вар из. Цох а тиллаяр даь-даь цIи Арсмак.

Владикавказерча гимназе дика дешаш вале а, бакъда граждански тIемо цхьан юкъа соцадир цун дешар. 1920-ча шера мара, шоай дешар дIахохьо аьттув хиланзар гимназистий. Диъ шу цул тIехьагIа даьлча, Москверча университете деша вахар Арсмак. МГУ журналистика Iомаеш, дикка толамаш доахар цо. Йоккха юкъ ялалехь, Москваца Iадика йийца, Владикавказе цIакхаьчар из. Ше Iомадаьр, ший мехка накъадаьлар цун. Ма даггара болх беш, начIал дола нах гулбеш дар цу хана «Сердало» газет. Лакха начIал долча Арсмаках, редактор-таржамхо хилар.

Вай йоазанхой къахьега болалуш хинна ха яр из. Газете араювла йолаелар, Беканаькъан Тембота, МутаIаланаькъан Хьаж-Бийкара, Янданаькъан Джемалдина, Базорканаькъан Идриса, Гойгов Iаддал-Хьамида произведенеш. Наха дикагIйола литературни произведенеш дIайовзийташ, къахьегар газета болхлоша. Вай йоазанхоша, Арсмак юкъе волаш, гIалгIай меттала таржам дора цIихезача эрсий классикий йоазошта.

Лермонтова, Пушкина, Горьке, Маршака, иштта кхычар а произведенеш вай къаман наха дIайовзийташ болх бора газета беркатеча тоабо. Вай берашта арадувлача книжкашта юкъедихьар цар, шоаш таржам даь эрсий йоазош. СалоIам боацаш къахьегаш дар «Сердало». Цу хана цо арахийца книжкаш, хIанз а долаш да, цар хам бовзарашка. Малсаганаькъан Зоврбика, ЦIокъанаькъан МурцаIала 1928-ча шера арахийца «Буквара тIехьа доагIа книжка» тахан долаш да, лорадеш леладарах, «Лоаца экономически географи» яха Арсмака таржам даь книжка, иштта кхыдараш а. Даха дисад, 1934-ча шера «Сердалос» арахийца, Ильич деша иха ха ювцаш дола, цун йишас яздаь книжка. Цун таржам даьр я Шаденаькъан МурцаIала Макка.

Цох язду Султана, 2013-ча шера арахийцача статья тIа. Да воацаш виса Султан, ханал хьалха воккха хинна дIаэттар. ЦIен дукъ ший белаж тIа дилла дийзар цун, гаьнарча Киргизе. Дувцилга доацаш, хала лелар низах чIоагIваланза вола кIаьнк, халача балха ухаш. Мел хала дале а, сайранарча ишколе ваха сиха хулар из. Дешаргахьа гIертар цун дог, дийша хуле, вахар кIеззига сийрдагIа хургхиларга сатувсар цо. Мехкабаьнначул тIехьагIа, дуккхабараш, шоай цIенош хьа ца кхоачаш бисар. Иштта Султан а, Буро тIарча цIагIа ваха ший аьттув хургбоацилга хайча, Шолжа-ГIалий тIа вахар. Цига хьехархой институте деша эттар из, историко-филологически факультет хержа. 1962-ча шера, эскаре тIавийхар Султан. Цигара ший декхараш дизза чакхдаьха, цIакхаьчачул тIехьагIа, Шолжа-ГIалий тIарча телевидене болх бе, аьнна, дIавийхар из. Иштта, 1964-ча шера, болабелар цун журналистике бода бIаьха никъ. Бакъда дукха ганзар цига Султан. «Сердало» газете балха дIавахар из. Цох хилар цун шоллагIдола цIа, дега геттара хьамсара моттиг. Тахан а, боккхача безамца хьоахаю цо цига йиа ха. Цу хана, газета керте лаьттар вар Лаьнанаькъан Керама Мустафа. 1959-ча шера цу балха тIа хьатIавена, диззача 12 шера къахьегаш лаьттар из. Беркате тоаба вIашагIтехар газете Мустафас. ГIалгIай меттала яздеш хиннача журналистий воккха хьехархо хинна дIаэттар из. Наьна мотт цIена бувцаш, бовзаш хиннача цо, лакха декхараш увттадеш, хоза тоабир газета болх. «Сердало» газете болх беш Iоаяь говзал, дIахойодача хана дикка накъаяьлар Султана.

«Тайп-тайпарча моттигашка болх беш, «Сердало» газет массахана са дег чу лаьттад, эггара хьамсарагIа йола ха дагаухийташ. Къаьстта боча я сона, цига болх баь ха. ГIалгIай къаман дог хинна лаьттад из газет массаза, тахан а латт иштта! Дуккхача наха дезаш, лоархIаш хьаденад из тхьовра денз«,- дувц тахан Шаденаькъан Султана. «Сердало» газете, цо тайп-тайпара балхаш леладаьд. Къаман вахара дIаенна ха лоархI цох тахан Султана. Газетера болх а, ший кара хIама доацаш, бита бийзар цун. 1973-ча шера, Шолжа-ГIалий тIа Пригородни кхален тIагIолла гIалгIаша оттаяьча митингах, къамах дог лазаш бола гIалгIай болх хьабе ца буташ, партера дIабоахаш кхестабир.

Шоай къаман гIулакхах дог лазарашта духьала бирса статьяш язъе цатигарах, балхах воха везаш хилар Султан. Цу харцонна духьала сатоха ца могаш, КПСС ЦК каьхаташ язде волавелар из. Газетера никъ дIакъайлар цунна, бакъда, ший лакха начIал бахьан долаш, Оалкамарча ишкола директора балха отта аьттув хилар цун. Цул тIехьагIа, Шолжа-ГIалий тIарча телевидене а книжни издательстве а болх беш ха яьккхар цо. Ишколе дешаш долча вай берашта лаьрхIа, дукха книжкаш арахеца аьттув баьлар Султана. Берашта хетаяь цун байташ, дувцараш арадувлар «Сердало» газета тIа, «Лоаман Iуйре» яхача альманаха тIа, «СелаIад» яхача журнала тIа. Шолжа-ГIалий тIа арадаьлар «Са мохк» яха юкъара книжка, цнна юкъедахар «Зоахалол» яха дувцар, берашта лаьрхIа дола цун дувцараш юкъедахар «Даде дувцараш» яхача книжканна.

1988-ча шера малхадаьлар цун «Iийсай денал» яха книжка. Берашта хетаяь йола цун стихаш юкъеяхар «Баьца тIа тхир», «Са даьхе» яхача книжкашта. 1991-ча шера Султана арахийцар хьайбаех, оакхарех долча фаьлгий гуллам. Цу хана арадаьлар, «Дунен дехар» яха, байтех, дувцарех латта книжка. Таржамхо волаш, дикка къахьийгад Султана.

Лакха мах оттабеш да, Малсаганаькъан Сосаркъас яздаь, цо таржам даь «ЖожагIатен гIайренаш» яха книжка. МоллагIа болх хьабе ховш вола Шаденаькъан Султан, республиканна накъавоалаш ваьхав массе шерашка. 1994-ча шера, бувзамахи кепайоазонахи йолча министерствон кулгалхочун гIонча хул цох, цул тIехьагIа цо къахьег дешареи Iилмани гIулакхех йолча министерстве, «ГIалгIайче» яхача телевиденена кулгал ду. Республикерча йоазанхой союза керте лаьттар Султан, массанена воккхагIвола хьехархо хинна.

2005-ча шера Iилма-тохкама институте къахьега дIавийхар, из лакха говзал йола саг. 2018-ча шерга кхаччалца, шийна ховр къонабарашца декъаш, царна хьалхадоаккхаш лаьттар из. «Къаман Iилман гIулакх отташ лаьтта ха яр, Дахкилганаькъан ИбрахIим Iилма-тохкама института кулгал деш хинна ха. Цу хана института ший гIишло а яцар, хьаде дезараш дукха дар. Боккхача безамца ладувгIар оаха массахана, Шаденаькъан Султана къамаьлага. МоллагIа а ше дувцаш хинна хIама, боккхача безамца дувцар цо.

Къамах дог лазаш, тIеххьара низ цун гIулакха Iобилла кийча волаш, лаьтта саг ва из. Республикан вахара еррига оагIонаш чулоацар цо ший къамаьлаца: литература, журналистика, къам мехкахдаккхар, керда книжкаш малхадалар...» — дувц, Iилма-тохкама института исторически Iилмай доктор йолча Дзараханаькъан Зейнапа.

Дахкилганаькъан ИбрахIима кулгал деча юкъа, дукха къаманна накъаяргйола проекташ кхеллар институте. Султана къахьегаш хиннача, литературан отделе арабаккха кийчбеш бар, «ХIанзара гIалгIай литература» яха, йиъ томах латта болх.

Тайп-тайпарча ханашка къахьийга, гIалгIай йоазанхой бовзийташ бар из болх. ГIалгIай къаман литературе, мах баь варгвоацаш, дукха, хьинаре къахьийгад Султана. Вай литературни вахар довзаш волча, моллагIа волча сага ховргда из тахан. ЦIаккха а зехьа ха йоаерех хиннавац из. Ше мел кхеллар, къаманна яхаш, кхеллад цо. Тахан, моллагIча хаттара дала жоп долаш, лакха говзал, начIал ший дегIах доаллаш саг ва Султан. Тахан, балхара цIагIа Iийча а, къахьега ловш ва из. Каст-каста доагIа тхо, «Сердало» газетера журналисташ из волча. Геттара хоза гIулакх хьекхе, хьовз цун цIен-нана Людмила. Цхьа беркате, догцIена, камаьрша нах ба уж. Газета хIара номерга хьожаш хул Султан. Цхьайола моттиг, иштта хиннаецаре бакъаха яр, оал цо тхога. ХIаьта оаха, доккхача начIала да волча цу сага мел аьннар, хоза хеташ хьаэц. Тха массане беркате доттагIа ва Шаденаькъан Султан! Цо мел оала дош, хам баь варгвоацаш, деза да тхона. «Сердало» газет дездеча, эггара хьамсарагIа вола хьаьша волаш ваьгIача Султана, газета 100 шу дизарах йола майдилг елар. Дуккхача шерашка вахалва из саг, могаш волаш, иразе, гIоза, беркате гIулакхаш кхы а доаржадеш!