История курхарса в этнографическом эссе
«Россерча къамий керта тIа туллабеча гIирса» яхь хилар
Тамила Хаутиева — методист отдела этнографии Республиканского Дома народного творчества Ингушетии им. заслуженной артистки России К. А. Евлоевой стала участницей Всероссийского просветительского и образовательного смотра-конкурса «Национальные головные уборы народов России». В своей работе, представленной на конкурс, Тамила обращается к истории курхарса — древнего головного убора ингушских женщин.
«Вай къаман кхалнаха керта тIа хIама лелаяр, тхьовра денз хьадоагIаш да. ТIадувхача барзкъашта юкъе эггара хьалхагIа бIарг тIаоттар из хиннад. Корта берзан болаш, арабувлаш хиннабац тхьоврча хана баьха вай къаман кхалнах. Из довзаргда вай къоаной къамаьлашка, дувцарашка ладийгIача.
Таханарча дийнахьа а иштта латт вай къаман юкъе! Наха юкъе арайоалача хана, ший керта тIа хIама тиллар геттара лоархIаме да, эздийча цIагIа кхеяьча кхалсага. ДIаяхача хана Къилбаседа Кавказерча кхалнахах вай къаман кхалнах хьакъоастабер курхьарс хиннай. Цу атта хиннайоацача ханашка курхьарс эца таро яраш дукха хиннабац, хIана аьлча маьха еза хиннай из.
Цу хана 15 бежана мах боаккхаш хиннаб курхьарсах. Ший тайпара бустам баьккха яьча цох; Кавказа лоамашка, Гуржий мехка гIолла лелаш шийна дайначох яздаьча книжка тIа дувц мехкаш тохкаш лелача цIихезача немцечо Клапорт Юлиуса. Хьалхашкахьа Iочухьовзаяьча акха газан муIашта тара я из, аьннад цо курхьарсах.
Лоаман юрташка бахача кхалнаха Iадат даь лелаяьй тхьовра курхьарс. Цхьаккха кхыдолча къаман, лоаллаха бахача нохчий а, из тайпара керта тIа туллабу гIирс хиннабац. Цох яздаьд, дIадахача бIаьшарера вай къаман наьха вахар дувцаш, Крупнов Е. И.:
«Из тайпара керта тIара хIама цхьаккха къаман хиннаяц. Кхыметтел лоалаха дахача къамашта юкъе а хиннаяц из. Къаьстта гIалгIай къаман кхалнаьха гIирс ба курхьарс!» Цох дийцад, 1638-ча шера гIалгIай мехка гIолла чакхбаьнна, Кахети яхача моттиге болхаш хиннача аьлаша Волконский Федора, Хватов Артемас», — дийцар Ховтанаькъан Тамилас, тха газета интервью луш. Курхьарсах яздеш, дукха къахьийгад методиста деррига гулде гIерташ. Крупнов Е., Семенов Л., Албохчанаькъан М., Руденко Р., Къоастой Х. цох дувцаш яздаь балхаш техкад цо. Цу юкъелаьцар Тамилас дIадахача шера гурахьа Цхьоре лаьттача гIала чура кораяь хIамаш. Царна юкъе, вайна массанена ма харра, курхьарсаш а яр.
«Ерригача Россе дIахьош йола из яхь кхеллай къамашта юкъера культуран бувзамаш, барт чIоагIдара духьа. Россе дахача дерригача къамий цу хIамаех бола кхетам лакхбе аьнна, вIашагIбеллаб из боккха болх. Цу тIа къахьийгараша белгалдир, кхувш йола тIехье ший къаман культура, цун Iадаташ, эздий йола оамалаш лораеш, дIаяха еза, аьнна.
Россе къамий культура лораяр вайга массанега кхоачаш доккха гIулакх да», — аьлар къаман кхоллама цIенна кулгал деча Котанаькъан Марема. «Россерча къамаша керта тIа лелабу гIирс» яха яхь дIайихьар, Россе къамий кхоллама цIен болхлоша гIо деш.
