Дӏахо дувцаргдар таханарча деношка нийслур да, кӀазиг-кӀезига сага сакхетам тоӀабеш дар. Тахан вайна лоархӀаме да, кхувш йоагӏача тӀехьено харцахьара наькъаш цалеладар. ГӏалгӀайчен дешархошта, студенташта юкъе дукха дӀахьош я тайп-тайпара кхетаченаш, уж я цар сакхетам лакхбара лаьрхӀа, моллагӀа бола во никъ, харцахьардар юхадаккхара духьалъотта низ хургболаш дӀахьош. Царна зуламаш леладарах хьадоалаш дола ийрча хьалаш довзийта хьехамаш ду цига дукхагӀа. Уж я культурно-дешара моттигаш, кхетаченаш, иштта конференцеш. Еррига паччахьалкхен урхалленаш цу юкъейоалаеш я, вахарцара лоархӀаме дараш доаржадара, машара тӀехьара къамашта юкъера, дин хьакъехьа дола къамаьлаш хилийтара, шоайла кхеташ хилара.

«Кагирхой таханарча дунен тӀа: тӀахьехамаш, кхерам, иштта профилактика яра наькъаш, харцахьарча наькъ тӀа варгвоацаш» яха Ӏилма-практически семинар дӀахьош, Магасе йир керттера 7 доклад.

ГӏалгӀайчен Ӏилма-тохкама института вахара-политически тохкама отдела заведующе, экономически Ӏилмай кандидата Бӏарахой Людмилас гойтар дукхача шерашка баьча тохкама балха толамаш, уж хетадаь дар ГӏалгӀайчен кагирхой воча наькъах лорабара деш хинна хӏама дувцара.

Цо баьча тохкамах, таханарча кагирхой психологически сурт хьагойташ да, из хьал сатем болаш хилар кагирхошта юкъе, бакъда цунца цхьана лаьгӀлуш дац кхерам лакха хилар, кхы а кхоачам болаш уж боккха хинна цабалар. Керттера бахьан да, царна воча оагӀорахьа Ӏаткъаш дараш, цо яхачох, хьабе болх цахилар, иштта алапеш лоха хилар - 2,1 юкъерча боарамал.

Цунца цхьана сатем боабеш я интернет-майдан тӀара экстремистски оагӀонаш. Статистико хьагойт, хӀара виълагӀа вола йоккхагӏча классе вагӀа дешархо харцахьарча наькъ тӀа воаккха материалаш йовзара тӀера хилар.

Тахан латтача хьалашка кагирхошта юкъе дукха нийслу, шеко йолча моттигашкара хьабоагӀача хоамах паччахьалкхен хоамаша яхачул, иштта дин викалаша беш болча хьехамал дукхагӀа тешараш.

«Цу даькъ тӀара болх дикагӀа дӀабахьара ши никъ ба лелабе безараш: вахара-экономически хьал тоадар, иштта адресах бола хоам бовзара болх бар»,-лоархӀ Бӏарахой Людмилас.

ГӀалгӀай этнологе отдела Ӏилман йоккхагӀа йолча болхлочо Йовлой Лианас даьча къамаьло гулбеннарий теркм тӀаэзар, ГӏалгӀайчен кагирхошта юкъе латта чоалханера хьал дувцаш, из иштта хилар гойташ дац дӀахьош йолча паччахьалкхен программашка. Тохкамо хьагойт мах бараш лорадара даькъ тӀа хулаш латта массехк кхераме хувцам. ДукхагӀа бола кагирхой безам болаш ба кхыча мехка е доазол арахьа дӀабаха, цига шоашта хетар дикагӀа кхоачашдара.

Доклад еш хинначо белгалдир, кагирхой политикан даькъ тӀа дика вӀашагӀбелла, кӀоаргга хувцамаш дергдола болх хила безилга. Нахá профессиональни дегӀаахара йола таронаш хьакхоллаш, царна ховш долчох пайда эцаш, наькъ тӀа даккха деза дикагӀдар.

Из хьал дӀахо дувцаш, ГӏалгӀай паччахьалкхен университета эрсий, доазол арахьарча литературан кафедра хьехархочо Налганаькъан ПаьтӀамата йир «Таьрахьий хьал Ӏаткъаш хилар психологически оагӀорахьара, иштта кхувш боагӀарий оамал» яха доклад.

Ховш ма хиллара, ХХӀ бӀаьшерашка даь бераш дикагӀа кхеташ хул тайп-тайпарча таьрахьий гӀирсех: планшетах, компьютерах, смартфонах, электронни ловзарех - шоаш мотт ӏомабалехь а.

Нагахьа санна вай Ӏилман дуненга хьоже, вайна гургда таьрахьий гӀирсаш леладар, психически кегавалар санна хьалхара хьоахадаь хилар 1995 шера, хӀаьта 2019 шера онлайн-ловзараш доацаш ца мегаш хилар Халкъашта юкъерча лазарий даькъа 11-ча мугӏар тӏа эттар. «Кхыча паччахьалкхенашка дӀахьоча тохкама балха хоамаша яхачох, тахан кагирхоша экрана хьалхашка 11 сахьат ха дӀахьу. Таханарча заман кагирхой - ноахал Z оалаш бола - тувладеннача вахара хьалашка бахаш ба, долаш дар, гаьнарча дуненца тувладеш», - аьлар къамаьл даьчо.

Вахара-политически тохкамий отдела лаборанта Бӏарахой Мадинас уйлангахьа бигар ладувгӏараш таханарча кагирхоша керттера лоархӀаш дарех дувцаш, из ларде эца дезарех да, кагирхошца беча профилактикан балха кӀийле цох хургйолаш. Цо белгалдир, моллагӀа волча сага а керттера хила дезар да- чӀоагӀа дезал, могашал, тешшаме вахарцара бувзам хилар.

«ЛоархӀаме да, тахан вай кагирхошта шоай хургдар Россеца дувзаденна гуш хилар. ГӏалгӀайченна цо таро лу пайда луш йола политика хьакхолла, Ӏадатий мах бараш керттера а долаш дика вахара хьалаш хьакхоллача даькъ тӀа», - аьлар ИбрахӀима Мадинас.

Цига иштта къамаьл дир «ИнгНИИ» ГБУ гӀалгӀай литературан Ӏилман йоккхагӀа йолча болхлочо Итазанаькъан Дале, цо белгалйир гӀалгӀай кагирхоша дӀахьош йола мукъа ха.

Тохкамо хьагойтар, 8-11 классай дешархоша лоархӀаш хилар; салоӀама ха Ӏадатий кепара хила еза, аьнна, цу юкъе - дийна къамаьл, цӀагӀара гӀулакхаш, исбахьален литература дешар.

Ха дӀа мел йода кагирхоша дукхагӀа теркам лоаттабу дешара, таьрахьий майдашта. Царна аттагӀа да телефонашка гӀолла къамаьл деш, сагаца юхьдухьала деш долчул. Из новкъа да къамаьла кагирхой юкъебахара - 5,5% мара дакъа лоацаш яц кагирхой организацеш.

Къамаьл даьчо могадора зӀамагӀа йолча классашка интерактивни кеп юкъеяккхар, хӀаьта йоккхагӀа йолча классашка - проектни болх, из накъадаргда таьрахьий хьалаш хьакхоллача даькъ тӀа. Къаьстта гулбеннарий терко тӀаозаш дар ГӏалгӀай паччахьалкхен университета эрсий, доазол арахьарча литературан кафедра ассистента Коазой Маринас даь къамаьл.

Тахан кагирхоша книжкаш кӀезига дешаш хиларах, цар бувцаш бола эрсий мотт бӀаьхий бац, дукха дац цар пайда эцаш дола дешаш, цо юхатох цар дегӀаахар, нахаца дӀаийна хилар. Цо могаду тахан книжкаш дукхагӀа дешаш хургбола хьал юкъедаккхар. Фуд цун маӀан? Коазой Маринас яхачох, цу тайпарча библиотерапиях хьабоала пайда боккха ба. Кхыча тайпара аьлча, кагийча наха шоашта хьалхашка нийслуш дола кхоачамбоацар книжка тӀара лаха деза. Литература дешарца дукхача хӏаманна жоп дала таро хургья, кхыметтел ший оамал хувца а.

ДукхагӀча даькъе вахара бувзамий есараш хул уж санна бола нах. Цу темах бола болх кийчбаьбар ИнгГУ гӀалгӀай литературан, халкъа багахбувцама кафедра йоккхагӀа йолча хьехархочо Ӏалбаканаькъан Маринас, цун чӀоаггӀа дагадоалл таханарча берий физически, психологически хьал.

«ЛоархӀаме да чакхцадалийтар Интернетага гӀолла берашта зе даргдола хӀама.

Геттара из Ӏаткъаш хул дешара. Хӏара шера, телефона экрана хьалхашка дагӀача берий сакхетам лаьгӀлу, керттерчоа теркам тӏабахийта тӀера хилац уж, лоархӀаме декхараш дицлу царна. Керттердар шоашта уж тӀехьахьажа могаш цахилар да», - аьлар къамаьл даьчо.

Вай кара да, зене а доацаш, хургдар хьакхоллар. Воай чухьено фу йоах ховш хила деза; хала долча хана даьца, наьнаца дагадоалаш, дезар хоадам болаш леладеш - из да саг сакхетам болаш хилар.

«Вай декхар да кагирхой го а уж хозаш хила а; мах оттабар цар вахара оагӀонна; сатувсар доа ца деш, дешара дикал лакхъяр; иштта таханарча дунен тӀа латташ долча чоалханерча хьала, кхерамашта духьалъоттар», - аьлар ГӏалгӀай Ӏилма-тохкама института кулгалхочо Оздой Джамбулата.