Исторе оагӀон тӀа къаьстта йола моттиг дӀалоацаш бар Кавказ лораеш лаьтта тIом (1942 шера аьтинга бетта 25-ча дийнахьа - 1943 шера ардара бетта 9-ча дийнахьа), эггара чӀоагӀагӀа цӀий Ӏомохкадаь тӀом санна. Цу тӀем тӀа дакъа лоацаш яр 17-гӀа, 23-гӀа, 24-гӀа, 25-гӀа, 26-гӀа, 32-гӀа, 95-гӀа, 267-гӀа погранполкаш. Германе шийна могар дора Кавказ йохаеш бола болх дӀабахьа гӀерташ, тылера нах корзагӀбаьха, дӀа-юха бовдийта, наха юкъера барт бохабе, хьал корзагӏдаккха гӀерташ. Пограничникаша, тылера хьал лорадора эскара чӀоагӀо лоаттаеш, эггара халагӀа долча даькъ тӀа.

Белгалду, пограничникаш шоаш къаьстта тӀом беш хилацар, уж цхьана бар бIеца, паччахьалкхен кхерамзлен органий эскарашца, лоархӀамегӀа дола Кавказа Керттера дукъ лорадеш, цар шоай майралца, деналца  Кавказа тӀабоагӀа никъ къайлар, моастагӀчоа ка ца луш. Аьхки 1942 шера, пограничники манёвраш яра  йола Сухумски 36-ча отряда моастагIа тIа ца вута   тоаба Клухорски дукъ тӀа духьалъэттар. Маьтсела бетта 19-ча дийнахьа  моастагӀе хьежар боккхача низаца из хьаяккха. Цига немций чарахьаш юхатохарал совгӀа,  дикка зе хулаш, цигара бовда безаш хилар. Къаьстта цига белгалбаьлар маневрай тоаба отделеней командираш Н.К. Данилов, Н.Е. Лунян, из бахьан долаш царна елар Цӏеча Седкъан орденаш.

Белгалду,  Кавказа тӏа а гӏорталехь; немцаша вӀашагӀъеллаяр говзал йолча альпинистех латташ йола чарахьий тоаба. Царна духьалъэттар шоай Даьхе бахьан са дӀадала кийча дола цун халкъ, майра къонгаш.

1944 шера «Кавказ лораеш» яха майдилг елар 10 эзар гаргга волча пограничника. Немций эскар юхатехар МагӀалбике хьалчуоттача  1942 шера тов бутт чакхбоалаш.

Немцашта геттара чӀоагӀа дагайоаллаш яр МагӀалбик, Кавказа тӀакхача гӀерташ. Из шахьар лоархӀамеча  даькъ тӀа хилара бахьан дар, цига мехкдаьтта хилар. 1942 шера Кавказа тӀом керттера хилар цу даькъ тӀа.

МоастагӀчо Каспийски фордагахьа хьаэзар ший эскар, бакъда цига а иштта деналца духьалъэттар царна советски халкъ.1942 шера, лайчилла бетта 3-10 деношка, 26-ча погранични бӀу латарах, ворхӀ бIаь салте вийра моастагӀчун, цхьа гӀа хиллал тӀехьашка ца боалаш лаьттар мехка лорабой. Масала: дота гарнизон, виъ саг чувоагӀаш йола- Алтунин Федор, Михеев Георгий, Куприянов Павел, Величко Иван - пхе ден-бус тӀом беш хилар моастагӀчунца, 40 совгӀа цар салте ӏовиллар цига. ТӏехьагӀа пограничникашта Ленина орден елар.

Тахан МагӀалбик лораеш лаьттача турпалхой-пограничникий денал дицденна ха енаяц, цар турпала наькъаш го йиш я музеяшка, архивашка. Денал долаш  тӀом беш, советски халкъ духьалъоттарах ка яланзар моастагӀчун мехкадаьттанна тӀакхача. ДӀабодаш хиннача тӀема керттердар хаьдар цунца, моастагӀа Кавказе чуцавалийтарца. Денал гойтарах МагӀалбик-Шахьара «Тӏема сийлен гIала» яха цӀи елар 2007-ча шера.