«Вай истореца дувзаденна сийленгаш меттаоттадеш, доккха дакъа лаьцад Гуцаранаькъан Микаила. Рузкъа даларал совгӀа, ший дог Ӏодиллад цо цу гӀулакха. Вай къаман бӀаьшерашкара истори довргдоацаш, чӀоагӀа болх ба цу сага шийна дӀатӀаийцар. Кхоана кхувргбараша баркал аргдолаш, къаман вахара эшаш хӀама да из!» - белгалдир вай Мехкадас ший къамаьла юкъе. ГӀо деш йолча «Сафмар» яхача ганзо боккха болх дӀабихьаб, лоамашка латта гӀалаш тоаеш. Туристаш вай мехка тӀалаттаргболаш, селханара истори довргдоацаш, эшаш да из. Къаьнарча хана денз, латташ йола Тхьаба-Ерд тоае лаьрхӀад «Сафмара». Хьадувцачох, паччахьа йоӀ хиннача Тамарай амарах хьалъяь хиннай из. Бакъда, таханарча денга кхоачаш, цох дола бакъдар довзаш саг вац. Цхьа йоккха къайле я цун истореца тахан ювзаенна.

Укх бетта 11-ча дийнахьа дӀаболабаьб археологаша шоай цигара болх. Санкт-Петербурге вахача суртанчас Миллера Всеволода, немций археолога Энгельгардта балхашка хьожаш, тохкаш латт из моттиг архитектора Михайлов Алексейс. Археолога Энгельгардта яхачох, цу моттига кӀалгӀолла кхы а никъ бода. Бакъда, из тохкаш бола болх дӀабахьа вӀаштӀехьа дац. Ерда гӀишлох дӀахеттача лохерча даькъах лаьца а, хаттараш да цига тахан. Тхьаба-Ерд оалача моттиге уж 4 да. БиълагӀа пен хила беза моттиг охкаш ба археологаш. Из пен ботташ накъадаргдола кхертӀой корадир царна, лаьттан кӀалхара.

Хетаргахьа, хаьрца хинна пен лаьттанца дӀашаьрбаьб, юха хьалботта аьттув боацаш. Чурадараш тохкаш боахк болхлой. Дерригача дуненна йовзаш моттиг я из тахан. 1911-ча шера «Ля Франс» яхача журнала тӀа оттадир цун сурт. 1781-ча шера яздир цох лаьца эггара хьалха. Бакъда, хӀара Ӏилманхочун ший истори да, из хьалъярах лаьца. Ма дарра цхьаннена а довзац цун истори. Шозза тоаяь хиннай из моттиг. 1868-ча шера, 20 шу совгӀа хьалха цхьацца балхаш дӀадихьадар цига.

Хетаргахьа, пхелагӀа бола пен цу хана хоарцабаьб. Дукха ха йоацаш, гонахьара моттиг тоаеш, тхов хувцаш, болх баьб цига. Цхьацца йола моттигаш сурташ дийхка я цу чу. Геттара бӀарг тӀаотташ да чувоалача, керттерча моттиге дилла сурт. ДӀадайнар, дӀадаьннар юха меттаоттаде хьожаргба болхлой. Мехкадаь, Гуцаранаькъан Микаила новкъосталца хьалхарча куца тӀа йоалаеш меттаоттаергья из моттиг.

«Тхаба-Ерд яхар вай исторецара дуккхадараш чулаьца моттиг я. ХӀанзчул тӀехьагӀа тахка дезараш дукха да цига. Хьадувцачох, вай къаман наха тайп-тайпара кхетачеш дӀакхихьай цу чу. Боккхий говзанчаш оарцагӀбаьха, дӀаболабаьб цигара болх тахан. Селханарча вахара тайп-тайпарча ханашца дувзаденнараш гучадувлаш латт цига. Ма дарра дийцача, цхьаькха из тайпара моттиг Россе яле тамаш я. Тхьоврча хана баьхача вай даьй доккха, дӀаьхий дола истори да цунца дувзаденна, цудухьа вайна лоархӀаме да цун селхане тахкар, из меттаоттаяр», - аьлар вай Мехкадас Келаматанаькъан Махьмуд-Ӏаьлас.