Хьаькъала, дегӀагарча хьала юкъе барт хилар
Дуккхача наха дакъа лоаца спорт дегӀакхувла еза ГӀалгӀай мехка

Вайна дика довзаш долча советски исбахьален фильмо дувц, Керда шу хьатӀадоагӀаш бане бахача новкъостех; шоллагӀа йолча тоабо, шийттлагӀа бутт чакхбоалаш, ше массаза Ӏомадаьча беса, тайп-тайпарча даарашца хьаьший тӀаэц е ше хьоашалгӀа йода.
Бакъда тхо, ханорга аргӀанарча дийнахьа, Наьсарерча спортивни зале дахар. Ӏуйрийна дукха нах бацар, спортивни гӀирсаш шортта дар, цӀена фо дар, паргӀата чура че яр. Из деррига а дика дар массайолча оагӀонга диллача. Физически упражненеш еш, спортаца дувзаденна хьалаш леладеш хиларо сага могашал тоаю. Вай оалаш ма хиллара, унахцӀенон гӀишло хьалйоттара йола массехк дошо «кирпишк» я уж. Ер къамаьл да, кердача могашалах, низ чуболийтарах, дика дегӀа хьал хилийтарах лаьца.
Россе хӀара миӀинге, дика дегӀайоагӀаш хилара керттера эшаш дар да могашал дика хилар, спортаца дувзаденна хьалаш лоаттадар.
Могашал дика йолча наха мара могаргдац таханарча дено дӀадехаш дола вахарера лоархӀаме декхараш кхоачашде, хьамсара мохк вахара-экономически лостамагӀа дегӀабоалабе.
Нагахьа санна физически культураца дувзаденна доаца хьалаш вай нийсде отте, ГӀалгӀайчен а, иштта Российски Федераце а, кхыча моттигий а дегӀаахар геттара а башхало йолаш хургдар. Могашал эшаенна, даим дарба де дезаш, молхаш эцаш дукха ахчаш дохка дезаш хилар доагӀа цу юкъе, цул совгӀа, сага шийна ховшшехь а леладеча могашал телхаеш долча гӀулакхаша а ду царех дукхагӀа дола лазараш. Из ший аргӀагӀа Ӏаткъаш хул цӀагӀарча дезала, вахара аьттонна, дегӀаахара.
Нагахьа санна вайна юкъе могашал лораяра тӀакхувш бола нах дукхагӀа хуле, къаман а таро хургья дӀахо дӀадолхача бӀаьшерашка могаш йола нах кхебе.
Белгалду, даим спортаца дувзаденна хьал леладеш хилар вахара хьисап хинна дӀаотта деза, 93 миллион болча Россе бахархошта, 2030 шера. Цох дийцар Президента Путин Владимира 2023 шера тов бетта, «Росси - спортивни низ бола мохк» яха ХӀ-гӀа Халкъашта юкъера кхетаче дӀахьош.
«Керттера теркам тӀабахийта беза спорта. Вай декхар да, 2030 шерга кхоачаш, Россе бахархой, 73% кхоачаш, цу юкъеозар. 93 миллион саг спортаца дувзаденна вахара хьалаш леладеш хургболаш, моллагӀа ха яьнна уж бале а», - аьлар, ше къамаьл деш, мехка Президента.
ГӀалгӀай мехка болх беш ба цу тайпара вахара никъ наха могабеш, цунна эша хьалаш хьадеш. ЛаьрххӀа йола программаш я кхоачашъеш, хьалъеш я спортивни гӀишлош, тайп-тайпара спортивни яхьаш чакхйоах. Цу тӀехьа дика толамаш дахар хьагойт спортсменаша дукхача яхьашка коталонаш йоахаш хиларо.
Иштта дале а, хӀанзчул тӀехьагӀа цу даькъ тӀа де дезар кхы а дукха да, къаьстта а дукхагӀа бола нах цунна юкъеозача даькъе. Царца могашал яйна а ха яха а бола нах хила беза.
Цу гӀулакха лаьрхӀа йола ахчанцара таро йолаш я. ЛаьрххӀа йола спортивни майдаш хьалъяьй, тайп-тайпара спортивни дегӀаахара эша таронаш чу а йолаш. Безам хилча, моллагӀча сага йиш я, цига шоай могашал тоае.
Дукха нах юкъеоза беза спорта. Из гуш а да. Цхьаболча наха экономически хьалаш во хиларца дувзаду из, шоллагӀчар - интернето дӀахецаш ца хиларца, кхоалагӀчар- дукха ха яьнна шоаш хиларца. Бакъда из деррига а меттаоттаде йиш йолаш да: массахана идеологически, паччахьалкхен хоамий болх бе беза бахархошца, тайп-тайпара ханаш яьннача нахаца.
Из дӀахьоча хана, цхьадолча таьрахьашца, даьр дувцарашца ца а беш; безамца, нах дӀакхетаргболча тайпара царца болх дӀахьош къамаьл де деза. Уж да министерствай, кхыча юкъарча гӀулакхий болхлой, СМИ декхараш.
Белгалду, Российски Федераце паччахьалкхено лаьрхӀад, 2030 шергара 2036 шерга кхоачаш, могашал яйнача наьха хьал тоадара хьалхашка оттадаь декхараш кхоачашдеш, болх бе цамогаш бола нах 15% кӀезигагӀа хилийта.
Цу тайпара наьха унахцӀено меттаоттаяра йола таронаш ювзаенна хургья, диспансеризаци еш хиларца, иштта даим уж нах спортивни вахара никъ лелабеш хиларца.
Цул совгӀа, лаьрхӀад могашал лораеш йола моттигаш хьаелла, наьха таро хургья цига шоай даар нийса хилийта, цунца цхьан дарбан наькъаца могашал меттаоттае.
ГӀалгӀайчен хӀара доал деча даькъ тӀа бахаш ба, наха дика бовзаш бола политикаш, гӀулакхера нах, шоай долахьара хӀама леладераш, депутаташ, дин, юкъарлон викалаш. Уж хьалхарчарна юкъе хила беза, цар гойта деза спортах малагӀа пайда боал, моллагӀча сага из сенна эшаш да, цунца могашал мишта чӀоагӀъе йиш я.
Наха хьалхадаккха деза, спортивни зала чу е стадиона тӀа водаш хиларо, аптеке молхаш эца аргӀа лаьца латтачул е лор волча водачул, дуккха а дукхагӀа пайда лулга. Наха юкъе доаржаде деза, моллагӀча тайпара а царна хьалхадоаккхаш хила деза, е спортивни майдашка ахар, е гӀаш лелар, е геракашца дозал айдеш хилар пайдане долга, уж кӀезиг-кӀезига боалаш цу наькъ тӀа баргба, цунца цхьана шоай могашал а меттаоттаергья, во оамалаш тӀехьаютаргья.
Вайна каст-каста хозаш хул къахьегама овсарле совъяккхара дешаш, из дезаш да мехка а дуненна а мах бола хьал лорадара. Массайолча, сага вахар долча моттигашка из толам баккха таро хургьяц, могашал лерттӀа ца хилча. Къаьстта уж ба кхувш йоагӀача тӀехьенна дикагӀа йола балха говзал дӀаяла езараш. ХӀанз вай бувцараш шоай дегӀа унахцӀено лораераш ба.
ГӀалгӀайчера спорт хила еза, доал деча доакъошкарча керттерча моттигашка санна; нах бахача моттигашка, цар цӀеношта юхерча доазонаш тӀа физически культуран, спорта хьалаш долаш.
Иштта кхоачашде деза дешара моттигашка спортивни майдаш кхоачам болаш хилийтар, цига бераш цӀенача фега ара хургдолаш. Цул совгӀа, ишкола юхе бахача наха лаьрхӀа а цу тайпара моттигаш кийча хила еза, цига фусамаш хьалъеча хана, уйла е еза цу деша, хӀара вӀаштӀара даьча цӀенна гонахьара доазув цу тайпарxа физически культуранна эшачунца Ӏалашъяь хургйолаш. Масала, нах бахача юрта, кхы гаьна ваха ца везаш, таханарча заман хьалаш дола дика ишкол я хьалъяь, цига арарча цӀенача фега, спортаца ювзаенна шоай мукъа ха дӀаяха йиш я наьха. Из хаттар кхоачашдара болх вӀашагӀболла таро я цу дешара моттига кулгалхой, юртхошка цох бола хоам бе беза. ЛерттӀа дӀаоттабе беза цу тайпара дешаш кхоачашду болх, из болх дикагӀа дӀахьош вар малав ховргдола хӀама а юкъедаккха деза, цар шоаш болча моттиге из теркаме эцаргдолаш. Шоай дегӀа маьженаш мукъайоахаш, пехкашка дикагӀа са доахийташ дола из спортаца дувзаденна дика гӀулакх леладеш бола нах массаза а хиннаб кхычарел дикагӀа унахцӀено йолаш, дукхача лазарашта кӀалхарвоаккх цу дешо. Тайп-тайпара хӀамаш теха даараш долча, бедах хьадеш дола даараш дикагӀа сайса хургдолаш молхаш еттача укх вай заман чухь, цу дерригнена духьалъоттаргдола хьалаш а хила деза, цудухьа спортаца ювзаенна ший мукъа ха дӀахьош волча сага из дика аьттув ба. Ӏилманхоша дукхача хана денз гучадаьккхад; каст-каста, мукъа ха йолаш, чу-ара ваьнна, дӀа-юха лелаш хиларо могашал тоаелга, цун боарам хӀара сага ше лаха беза, шийна малагӀа мегаш да хьожаш. Из иштта хиларах дувц цхьан байтанчас «Аьшка барзкъа» яхача ший байта тӀа:
« Къоаночоа пунт хула герак сенна эш?
Лоамаш тӀа санна вувл, бац ужаш бегаш?
ЦӀи мара ютаргьяц цох, хано къавеш,
Ваха везаргва къоналах хьегаш?
Доккха дикахетар ший дега лехаш,
Къонала молха дисалга хайташ,
Мекъача наха нийса никъ хьехаш,
Леларгва царга букъ хьалнийсбайташ.
Когий пхьидарч, кулгий оамалаш
Хургьяц цун башха, болатах яьрел.
Екаргья таръеш аьшках яь гоаламаш,
Ца кхухьаш эсалча сага баьрел».
ГӏалгӀайчен хӀара цӀагӀа е квартире кораергья ши метр моттиг, из денна гимнастика яра дика накъаяргья.
ДагайоагӀа СССРа ханаш, цу хана нах чӀоагӀа дешара тӀакхувш бар, хӀара цӀагӀа го йиш яр библиотека. Цхьайолча хана, уж доккхий книжкаш вӀалла цу тархен тӀара хьа ца эцилга хоалуш дар.
Цу ханашка лоархӀаш дар, фусам-даьша книжкаш дешара, Ӏилма довзара, искусствонна, литературанна шоаш тӀакхувш хилар наха иштта дӀагойтар.
Тахан вайна дезаш дар да, цхьа-ши турник воай кхоален кӀалха хилар, вайцига венача хьаьшанна ховргдолаш; цу фусаме вахар спортивни саг волга!
Мода ювца вай доахке, вай республике а кхыча моттигашка санна дукха хӀама юаш хилар юкъедаьннад. Цар лоархӀ; кафе вахар, цига тайп-тайпара даараш даар, газ йола хиш, кофе малар ца хилча даргдоацарех да, аьнна. Чам болаш дола дика даар укх дунен тӀара лоархӀаме моттиг дӀалоацаш да, иштта лархӀа мегаций тӀаккха спорт а? Ший хьамсара дегӀ мукъадаккха кийча хила везаций, сов долча дегӀа дозалах?
Шо ма кхера спортивни залерча сатемах. Эхь хеташ хила веза ше мекъа хиларах, хӀаьта дика толамаш шо сиха гӀаддугаш хургда, нагахьа санна оаш лаьрххӀа спортаца хьоашал леладеш хуле.
Наьсаре, МагӀалбике, Илдарха-Гӏалий тӀа, ГӏалгӀайчен хӀара юрта карарча хана шортта моттиг йолаш я спортаца бувзамаш леладара, безам хилар мара эшаш хӀама дац. Хоза хет; гаргара нах, да-нана, бераш, йижарий, вежарий новкъостий спортивни секцешка цхьана болхаш хилча.
Цига да эшаш мел дола хьалаш. Адара бола никъ, дозал хьалъайдара дола гӀирсаш, футбола бургац, маьженашка низ Ӏоабайта кечалаш, иштта кхы дӀаходар а. Эшар да мекъа цахилар, цига дӀаваха мукъа ха лахар.