Тамашийна болх беций, хин талгӀений тата лерга тӀа дӀатӀадиллача вайна хозийташ дола митала цӀалг? ХӀаьта токаца дувзаденнараш тахка эттача-м, бокъонца цхьа боккха тамашийна болх из болга кхетаду вай массане. Цхьа саьрг боаггӀача боараме кхыча саьргах дӀатессача, сердал я-кх хьона дуне дизза… Иштта дола тамашийна, беркатедараш дукха да. ХӀара шера тохкаш, шаьрдеш дӀадахьа деза вай вахарера лоархӀаме хӀамаш да уж. 90-ча шерашка чӀоагӀа баьржа бувцаш бар, Къилбаседа Кавказерча цхьан лора царг дӀа-юха йогӀарах кердаяр хьахулийт яха цхьа тамашийна болх… Цхьа юкъ яьлча, дӀатийра из, кхы сага ца хьоабеш. 2024-ча шера арадаьлар, «японски лорий тоаба къахьегаш я, цхьацца лазараш бахьан долаш царгаш хьалтӀа ца йоалаш бисарашта керда царгаш хьалтӀаяргйола болх дӀахьош ба, яха къамаьл. 

Осакерча Китано дарбанче болх дӀахьоча лорий тохкамаш деча институте белгалдечох, дегӀа могашал дика йола 30, 65 шераш даьнна маӀанах бар цу гӀулакха хьахаржа лаьрхӀараш. Гуйран шоллагӀча бетта Киотски университете дӀадоладир из гӀулакх». Дуккхача говзанчаша яхачох, Японерча Ӏилманхоша из хӀама дӀадоладир массанега тамаш яйташ да. Керда хьатӀахилийтача царгий, вокх царгий санна юаш йола хӀама хьокхае низ хургбий-хьогӀ яха кхерам латтар цу гӀулакха юкъе. Мичча беса дале а, керда 5, 6 царг хьалтӀаялар яхар чӀоагӀа боккха болх ба. Къайле яц-кх, советски хана хиннача царгий лораша дукха нах царгаш йоацаш биталга. Вайна хов, лерттӀа хьокха ца еш хӀама юаш хилча, дегӀа могашала из Ӏоткъаме хулилга.

Цудухьа, из болх цар чакхбоаккхе, Нобелевски преми йоагӀа японерча Ӏилманхошта. Вай республикерча керттерча дарбанче даха долаш, оаха зийра, букъ лозабеш дола хатараш вай мехка каст-каста нийслулга. ДукхагӀча даькъе, лакхе болх беш боахка гӀишлонхой цигара чулийге нийслу букътӀехк човхаеш дола хатар. ХӀаьта вай мехка къаьстта из гӀулакх дика Ӏомадаь, доаггӀаш дола дарба дӀадахьа ховш бола говза лораш ба тахан. Операци яьчул тӀехьагӀа, дикка ха еза сага меттава, ураотта. ЧӀоагӀа гӀадвугаш да, вай мехка иштта лакха говзал йола лораш хилар. «Российски «МИЭТ» яхача къаман тохкама университета Ӏилманхоша дикка гӀа баьккхаб цу наькъ тӀа. БукътӀехка чура тӀум оттаеш имплантаташ хьакхеллай цар тахан. Массахана букъ лазаш болча наха атто еш да из хӀама». Ма дарра аьлча, со чӀоагӀа хьог цу нахах. Лазаро готтваь лелача сага хьал аттачахьа доаккхаш дола хӀама хьакхолларал доккхагӀа, дикагӀа фу хургда?..

Вай мехкарча бахархоша тахан шоайла чӀоагӀа хетташ да, цӀийоацар яхача лазара духьала вакцина кхоллар. Из боккха болх дӀахьош къахьийгараш ба Гамалеи цӀерах йолча Центра, А. А. Герцена цӀи лелаеча Москверча Ӏилма-тохкама онкологически института, Н.Н. Блохина цӀерагӀча НМИЦ онкологе къахьегаш бола Ӏилманхой-лораш. 300 000 сом цхьан маьхах доаккхаш йола из вакцина могаш боацарашта мах боацаш хургья, йоах. «Тхона хетачох цхьабарашта мара йолаш хургьяц из молха. Ӏаьдала 300 000 сом мах болаш хургья из, хӀаьта унахошта-м мах боацаш хила еза»,- аьлар Россе керттера онколог волча Каприн Андрейс. Цунца дарба дара никъ иштта ба: дестама клетка низ боабу, тӀаккха «агент» санна чухец из унахочун дегӀа. Молхацарча вирусо цӀи йоацача лазара клетка мара дохадац, могаш дарашта зе диц. Цу тайпара молха йоаржае лерхӀ 2025-ча шера.

Онкологически лазарашта духьалара молха хьакхоллар дерригача дунен адамаша сатийса хӀама да аьлча, харцахьа хургдац! Берригача унахошта дарба деш из молха хургья ала-м хьалха да, массехк тайпара долча цӀийоацача лазарашта юкъерча массехкнена духьала цо дарба деш хуле а, хам баь ца валлал доккха хӀама да . Вайна хов, цӀийоацар яхача лазаро мела дукха адам дожадаьд. Вай къаман юкъе ма хулла из дӀататта гӀерташ, цун цӀи ца йоаккхаш, кхыча тайпара цох оалаш хьаденад. Дуккхача наха сатийсад иштта йола молха яларга, адам цу бирсача лазарах даккха. Даьла къахетамца, Цун низаца Ӏилман болх цхьан моттиге латтац, керда хӀама хьакхолларо адам паргӀатонга дуг. Ишттачарех я тахан дегӀа могашал эшаеннача наха хьаеш йола протезаш.

«Сириус» яхача университете российски Ӏилманхоша дӀабихьа боккха болх ба из. Ший маьже йолаш санна хьоае, кхыдола гӀулакх де йиш йолаш я керда хьакхелла протез. МоллагӀча хатаре кулг, ког доацаш висача сага иштта йола протез хилар мах баь ца валлал доккха дика да. МоллагӀа хӀама хоалуш йола протез хиларо аттачахьа доаккх дегӀа маьже йоацаш висача сага вахар. Могаш хилар эггара доккхагӀа дола совгӀат да вай Даьлагара! ХӀаьта унахцӀено эшаелча, хьа хьал аттачахьа доаккхаш дола хӀама хилар могаш боацарий дог хьоасташ дика да. Даьла къахетамца, дукха дикаш да тахан адамашка кхаьчараш. Масала, тока низ хьаэц вай. Болх беш боахкача гӀишлонхой вахар мел аттачахьа доаккхаш ба батарейкаца болх беш бола бурувхьастамаш чукхестаду гӀирс, йоккхача бешамашка гаьнаш тедаш болча болхлоша лелабу токацара херх. Наьха вахар чӀоагӀа аттачахьа доаккхаш, йоккха паргӀато луш хӀамаш я уж ерригаш. Токаца лелаш йола машинаш тахан дукха яц вай мехка, бакъда, шеко яц, хана йӀоахала уж яржаргхиларах. Аккумуляторца болх беш йолча хӀамаша дикка тоадаьд таханара вахар. Кореерча Ӏилман института говзанчаша аьшкан аккумулятораш дукхагӀа болх беш хургйолаш даь хувцамаш, тахан массанахьа доккхалца дувцаш да. Эггара чӀоагӀагӀа тамаш яйтар да тахан, Великобритане 1000 шера болх бе низ тоъаш йола алмаза батареяш хьакхоллар. «Великобританерча атомни низах йолча Бристольски университете углерод-14 юкъехьош алмаза батареяш хьакхеллай Ӏилманхоша.

Радиоактвни изотоп юкъейолаш я батареяш. 6000 совгӀа шераш даьлча мара дӀаяла йолалуц изотоп. Алмазах хьаяь сиха лелаш йола электронаш я батарейшка болх байтар», - йоах хоамо. Иштта йола батарейш чӀоагӀа накъаяргья кардиостимулятораш, хӀама дӀахозаш боацача наха лерга чу увттаю аппараташ хьаеча. Белгалде деза, ишттача оагӀонцара кердадараш юкъедаха гӀерташ Россе Ӏилманхоша а тахан чӀоагӀа къахьегилга. Вайна юкъе уж хӀамаш дикка дарже, дуккхача оагӀонашцара болх, гӀулакхаш вӀалла дага ца хиннача тайпара тоалургда. Хьаькъал дола саг, иштта дола хӀамаш даржа доладелча, цу юкъе цхьа дакъа лаца ловш хул… Вай таханарча кагирхой а иштта дола балхаш кхоачашде низ хургба, аьнна, хет. Тахан дуккха моттигаш теркалйича, тайп-тайпарча оагӀонашка дӀахьоча балхаца, дикка хьалхадаьнна долхарех да ала йиш я вай. ГӀалгӀай мехка а ба тахан цӀихеза Ӏилманхой, шоай болх дерригача дунен дӀабовзийтараш. ХӀара шера уж дукхагӀа хиларца тоалургда къаман хьал, паргӀатонга даргда адам. Вай вахар иразе хургдолаш, дӀахьош болх ба из беррига! Хьинаре къахьегар, доккхача дикашка кхача гӀертар, ше хьаийцар бехктокхаме дӀаходахьар - из да лоархӀаме!