«Вай тахан укхаза гулденнад, ГӏалгӀайчен МагӀалбик лораеш, Сийлахь -боккхача тӀема шераш долаш, арахьарча тӀем тӀа, Къилбаседа Кавказа даькъ тӀа лаьттача тӀема исторен цхьан оагӀонах дувца.

Из лоархӀаме да Сийлахь Коталон 80 шу дузаш хилара, вай тахан дог тохадолийташ дола бӀухой тӀема турпалал дувцача хана, вай Даьхен кортамукъале йоаккхаш моастагӀа юхатохарах дувцача хана», - аьлар гулбеннарашка моаршал хоатташ, ГӏалгӀай Ӏилма-тохкама института кулгалхочо Оздой Жамбулата.

Таханарча тӀехьенна карагӀдоалар да, вай даьша дӀабихьача денал долча, майрача тӀема наькъ тӀа дита, масал, аьлар Аьдалгире Жамбулата. Тахан, Сийлахь-боккха Даймехка тӀом лаьттача шерашка санна, вайна духьалъотташ я барт, цхьоагӀо, денал долаш вай хила дезаш йола ха. Сийлахь-боккхача тӀема истори Ӏомадеш хиларо, цу юкъе МагӀалбик лораеш лаьттача тӀем тӀара масал эцаро, вайна тахан новкъостал ду хьалхашка латта декхараш кхоачашде.

ИнгНИИ кулгалхочо баркал аьлар этнологе даькъа болхлошта, Харсенаькъан Борис керте а волаш, цар иштта цу теманна терко ярах, цу шерашкара исторически дагалоаттам лорабарах. Цар тохкама балхо таро лу Сийлахь-боккха тӀом лаьттача шерашка, МагӀалбик лораеш вай къаман карагӀдаьннар довза.

Из болх вӀашагӀбеллараша бийхар «Сердало» яхача кепайоазон цӀен викалаш - «Вай нах» («Наши лица») яхача журнала керттера редактор Курскенаькъан ИбрахӀим, иштта «Сердало» газета лаьрххӀа вола корреспондент Гӏазданаькъан Ахьмад.

«Гергача истола» балха цхьа дакъа хьадийллар «КарагӀдаьнначун дагалоаттам: МагӀалбик лораеш лаьттача тӀема истори дагадоагӀаш хилар» яхача Курскенаькъан ИбрахӀима къамаьло. Гулбеннарашта хьалхашка къамаьл деш, тха балха новкъоста белгалдир, «Сердало» газето укх массехк шера, цаӀ вокханна тӀехьа лора а деш Ӏомаду, Кавказа гонахьарча тӀема Къилбаседа тоабо, МагӀалбика моастагӀа тӀа ца вайташ, лаьтта хинна хьал - из Сийлахь-боккхача тӀема лоархӀамегӀчарех цаӀ йола оагӀув я. Цига духьалъэттар Гитлера эскарашта, уж чугӀертар ГӏалгӀайчен доазон тӀа. Цига гуш хилар советски бӀухой денал, майрал.

Цӏихеза йола МагӀалбик йоаккхаш лаьтта тӀема операци лоархӀаме хиннай Кавказа довна юкъе. Къаьстта укхаза, мехкадаьттанна тӀаводаш, советски эскаро соцавир моастагӀа, Каспе фордага кхача лаьрхӀа хинна цун таронаш йохаеш.

Курскенаькъан ИбрахӀима белагалдир, из исторически дагалоаттам лорабара лоархӀаме дакъа дӀалоац тха балха новкъоста Гӏазданаькъан Ахьмада «Са шахьара истори» яхача проекто. Из боккха тохкама болх дӀахьош, дукха йоазош гулдаьдар, тӀема доакъашхой, моттигерча бахархой тешал дӀаяздеш, царна кепа техар «Сердало» газета оагӀонаш тӀа.

Гӏазданаькъан Ахьмада «Са шахьара истори» яхача авторски проекта чудоагӀаш да кӀоаргга тӀема шерашка хиннар дувцар, цо таро лу дешархошта тӀом ма барра бовзарал совгӀа, цу ханашка юхабаха.

Автора иштта дӀахьош бола болх бахьан долаш, «Са шахьара истори» яхача проекто дукхачарна довзийт МагӀалбик лораеш гойтача турпалча, деналерча гӀулакхех.

Проекта материалаша терко тӀайохийт шахьар лораеш лаьттарий лоӀама. Цар тӀа, тӀема оагӀонаш ювцарал совгӀа, моттигерча бахархоша юкъедена доккха дакъа а белгалду, ГӏалгӀайчен бахархоша юкъара котало йоаккхаш, хьамсара мохк лорабеш, дика къахьийгад.

МагӀалбик лораеш лаьттача тӀемах дола исторически бакъдар лора а деш, «Сердало» газета оагӀонаш тӀа кепа тохаш, арадоалаш хиларо таро лу вай даьшта карагӀдоалаш хиннар диц ца де. Духхьал тӀема шераш хинна ца Ӏеш- из ший вахар Даьхе бахьан дӀаденнарех дагалоаттам ба.

Карарча хана, «Сердало» яха кепайоазон цӀа лаьрхӀа да «Вай нах» яха дика проект нахага кхачийта, из хетаяьй гӀалгӀай паччахьалкхен 100 шу дизара, яхаш, дийцар Курскенаькъан ИбрахӀима. Из боккха историко-культуран болх лаьрхӀа ба, вай мохк дегӀабоалабеш шоай дакъа юкъедихьача наьха вахарга гӀолла къаман бӀаьшерен никъ бовзийта.

Цу тӀа бувц, хоадам боллаш, шоай цӀераш гӀалгӀай исторен оагӀонашка йитача нахах. Журнала тӀа хургда юкъара, политически, культуран, Ӏилман, дешара, кхыча даькъош тӀара болх лелабеча наьха сурташ, уж ба бӀарччача бӀаьшерен ханашка мохк дегӀабоалабеш къахьегаш хьабаьхкараш.

Журнала тӀа дувцаргда, дӀаяхача ханашкара вай къаман турпала моттигаш гойташ хиларах. Наха довзаргда цӀихезача МагӀалбик лораеш лаьттача тӀемах, цига советски салташта карагӀдаьнначох, иштта Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀем тӀа моастагӀчоа духьалъэттача, кхыча даькъ тӀа латаш турпалал гойтача вай бӀухоех лаьца. Цу оагӀонаша цхьаькха баркал оалаш йола моттиг дӀалоацаргья, цу унзарча тӀема шерашка Даьхе бахьан долаш моастагӀчоа духьалъэттарий сий деш.

Проект массайолча оагӀорахьа чулоацам болаш хиларах, цо таро лу тайп-тайпара мехкаш дегӀаахара моттигаш белгалъе. Политически хьалашкара культуран карагӀдаьнначунга кхаччалца, Ӏилмангара дешарга - из деррига а журнала тӀа корадергда, лоархӀаме хьашташ кхоачашдеш лаьттача нахага гӀолла.

Цу журнала тӀа исторически хӀамаш дувцарал совгӀа, хоаддамеча нахага гӀолла хьагойт юкъара гӀулакх дӀахьош царна карагӀдаьннар, яхаш, дийцар Курскенаькъан ИбрахӀима. Хӏара материал - из биографи хинна Ӏац, из да исбахьален дувцар, доккхача къаман карагӀдаьннар, из дувцар вӀашагӀъувш да дерригача гӀалгӀай къаман истореца.

«Вай нах» яхача журнала тӀа гулдаьр наьха вахар хинна Ӏац, из гӀалгӀай къаман бӀаьшерен исторе тешал да, цу тӀа хӀара из дешаш волча сага гургда ший мехкахочун карагӀдаьннар, бовзаргба таханарча заман Ӏадатий овла.

Цо тӀахьех исторически дагалоаттам лелабара, из вай кхувш йоагӀача тӀехьенга кхачийтара, вай мехкахошта карагӀдаьннар царна довзийтара, царна гойташ, истори - из духхьал таьрахьаш хинна Ӏац, из хьалхарча аргӀагӀа - нах, цар вахар, цар кхелаш я. Журналистий юкъарло дӀахо а хьинаре къахьегаш я, исторически дагалоаттам лорабеш. Цо боккха хоам гулбаьб, тахан цун керттера мах бар да, исбахьаллен дувцар де йиш йолаш дола книжка арадоалаш хилар. Сийлахь-боккхача тӀема Коталон 80 шу дузаш, цу тайпара кепайоазув арадаларо лоархӀаме дакъа юкъедахь къона ноахал кхедара, шоай даьй денал, цар сий доа ца деш уж хьалкхебара.

Хала хете а, цу тайпара кепа йоазув арадаккхара новкъа кхоачамбоацараш нийслу, белгалдир «Гергача истола» доакъашхочо Курскенаькъан ИбрахӀима. Бакъда из арахеца лаьрхӀа хилар юхадаьннадац, цига гӀолла кагирхой а таро хургьяр дикагӀа мах оттабе кортамукъален а машара а, иштта довзаргдар шоай даьй а цар даьй а боккъонца дола денал, турпалал. Цудухьа «Сердало» газета кепайоазон цӀа тешаш да тха проект юкъарлоно хьаллоацаргхиларах, иштта из арадаккхара спонсорски новкъостал корадергхиларах.

«Капитана Эмиров Валентина карагӀдаьннар гӀалгӀай къаман дагадоагӀа» яхача докладаца къамаьл дир, Ӏилман кхетаче йолаш, тха балха новкъоста Гӏазданаькъан Ахьмада. Цо дийцар «Гергача истола» доакъашхошта, денал долча лаьзгий воӀах; Советски Союза турпалхочох Эмиров Валентин Аллахияровичах; 1942 шера тов бетта ГӏалгӀайчен сигала цунна карагӀдаьнначох. Цу хана укхаза геттара сихденна дӀадоладелар Кавказ лораеш латтар, цӀихеза МагӀалбик лораеш лаьтта тӀом бар дӀаболалуш, цига эшабир Германе гитлеровски бӀу а. Ше доклад ешаш Гӏазданаькъан Ахьмада йовзийтар Эмиров Валентина тӀема биографи, шийца тӀом беш хиннараша цох сигалара дика «баьри» оалаш хиннилга а белгалдир.

1942-ча шера, майора Эмирова тӀема декхар кхоачашде йолхаш хинна бомбардировщикий фецара кемаш накъадоахаш, шийна духьалъяьннача моастагӀчун ялх истребителца тӀом бир. Валентина карагӀдаьлар царех цаӀ чуяйта, бакъда цу фецарча тӀем тӀа цун кема а лозадир. Тӏаккха цо ший доалара яла гӀерташ йола ЛАГГ-3 тӀаерзайир шоллагӀча люфтваффе машина, цо из йохайир нийсса тӀатеха. Кхерам боацача лаьзгечоа карагӀдаьлар цӀера ала хинна доагаш долча кема чура аравала, бакъда лаьтта Ӏовосса моттиг кӀезига мара цайисарах цун парашют хьаделладаланзар… Цхьан хана сигаленца гаргалол тесса хинна лаьзгий кӀаьнка, воккха а хинна, денал чуденначул тӀехьагӀа дӀаделар ший вахар даьй лаьтта бахьан долаш.

ГӏалгӀайчен лаьтта дӀаволлар хилар турпала-лётчика, тӀом йистебаьнначул тӀехьагӀа из ший мехка Махачкале дӀавеллар. Тахан Валентин Аллахиярович цхьатарра лоархӀаш ва ший мехка а иштта ший тӀеххьара сахьат дӀадихьача ГӏалгӀайче а. Цун денал дагалоаттаду ерригача Россе бахархоша.

926-ча истребительни авиаце полка командира, Эмиров Валентина СССРа Лакхехьарча Совета Амарах, 1942 шера оагӀой бетта 13-ча дийнахьа Советски Союза Турпал яха цӀи елар (венначул тӀехьагӀа).

Тахан, Советски Союза Турпалхочун Эмиров Валентина цӀи лелаю цун хьамсарча Ахты яхача юртарча юкъерча дешара ишколо, Махачкалерча №4 йолча юкъерча ишколо, иштта Махачкала, Избербаш, Дербент шахьарий, Белиджи юрта урамаш да цун цӀерах. Цун цӀи я форда флота Министерствон цхьан кеман оагӀон тӀа язъяь. 2020 шера, Даьхен Турпалхой Ди долаш, цун цӀи елар Россе тӀема сийлен шахьара- МагӀалбика цхьан урама.

Шийна даь дика довзаш долча къамо, дукхача шерашка дагалоаттаду денал долча турпалхочун карагӀдаьннар. Цун цӀерагӀа МагӀалбика цхьан урама цӀи ялар да, деррига гӀалгӀай къам сийдолча лаьзгий воӀа баркал оалаш хилар, воайла вошал дола къамаш кхы а чӀоагӀагӀа вӀашка а озаш.

«Гергача истола» болх дӀахобихьар, Даьхе бахьан бейнарий цӀераш малхаяхара болча юкъарча болама, «Россе тохкама болам» яхача ГӏалгӀайчен моттигерча даькъа кулгалхочо, «МагӀалбик» яхача тохкама отряда кулгалхочо Дзайтанаькъан Беслана.

Из вера Ӏилман кхетаче, йолча шийна уллув болх беш болча тохкамхошца. Цар шоашца ера шоаш тохкама болх дӀахьош кораяь хинна тӀема цхьацца хӀамаш, уж царна кораяьяр Тирка дукъ тӀа, цига шоай синош Ӏодехкаш летаб советски салтий, моастагӀчунна духьалъэтта МагӀалбик лораеш.

Дзайтанаькъан Беслана дийцар, ГӀалгӀайчен тохкамхоша баьча балхах, дукхагӀча даькъе цо белгалдир «Кавказа йоага сигале» яха мехкашта юкъера проект кхоачашъярах, из ше ва проект вӀашагӀъеллар а.

«Кавказа йоага сигале» яха проект лаьрхӀа я, 4-ча Фецарча эскара лётчикаш бицбергбоацаш, уж ба Къилбаседа Кавказа сигале Сийлахь-боккха Даьймехка тӀом латташ моастагӀчох лораяьраш.

«МагӀалбик йоаккхаш лаьттача тӀем тӀа, ГӏалгӀайчен сигала моастагӀчунца латаш, ткъаь итт совгӀа советски фецара кема чудайтар. Уж Ӏолийга моттигаш лохаш, дагалоаттама улгаш оттадеш, дагалоаттама-туристически никъ хьабеш, Фецарча 4-ча эскара лётчикех дола стендаш хьаделлаш, ишколашка из болх бу тха проекта доакъашхоша, царна юкъе ГӀалгӀайчен тохкамхой хинна Ӏац, цига дакъа лоацаш ба Россе кхыча мехкашкара нах», - аьлар Дзайтанаькъан Беслана.

«Герга истол» дӀахьош иштта дакъа лоацаш хилар ГӀалгӀайчен архивист, мехктохкамхо, дукха гӀалгӀай къаман исторе балхаш даь вола ГӀазакханаькъан Берснакъ. Цо дийцар ше дукхача шерашка дӀахьош болча балхах, цо тохкаш да МагӀалбик лораеш дӀабихьача тӀема каьхаташ, кхыдараш.

Берснакъа дийцар «Гергача истола» доакъашхошта, шийна нийсденнача тамашийнача каьхатех, кхыча тешалех, уж вай мехка а иштта доазол арахьа а корадаь хиларах. Цо белгалдир, цу даькъ тӀа бе беза болх кхы а дукха ба, цудухьа из лерттӀа дӀабахьара паччахьалкхенгара новкъостал эшилга.

ИнгНИИ Ӏилман балха кулгалхочун гӀончас, исторически Ӏилмай доктора Дзараханаькъан Зейнапа къамаьл дир «ГӏалгӀайчен интеллигенци Сийлахь-боккха Даьймехка тӀом лаьттача шерашка» яхача темах. Цу докладо хьагойтар лоархӀаме дакъа мехка дийшача наха юкъедена хилар, цар чӀоагӀбора нах, цар хьаллоацар культуран Ӏадаташ, хало тӀакхаьчача ханашка истори лорадар.

Керттера терко тӀаяхийтар хьехархой, лорий, культуран, искусствон болхлой балха, тӀема хьал дар аьнна ца Ӏеш, шоай къахьегама декхараш цар дизза кхоачашдаьд. Интеллигенце дукхагӀа бола болхлой, шоай массазара болх а бита тӀем тӀа ихаб е салташта новкъостал деш хиннаб, моастагӀа эшаве гӀерташ.

Цига къамаьл деш хилар ИнгНИИ исторен даьккъа Ӏилман болхло, ГӏалгӀай паччахьалкхен Даьхен исторе кафедра кулгалхо Матенаькъан Тимур. Цо белгалдир Кавказ лораеш хиннача тӀема исторе лоархӀам мел ба.

Къаьстта гулбеннарий терко тӀаэзар Матенаькъан Тимура исторически хиннар дувцача хана, дешаш нийса леладе дезара. Цо яхачох, уж нийса леладеш хиларо исторически лоархӀаме моттиг дӀалоац бакъдола хиннар тахкара даькъ тӀа.

Ӏилманхочо белгалдир, доаггӀача оалаш долча нийсача дешо, исторически моттигаш нийса лелае таро лу таханарча Ӏилманхошта, иштта юкъарлонна. Из лоархӀаме да МагӀалбик лораеш лаьттача тӀемах дувцача хана.

Исторически дагалоаттам лорабар, из ма барра кхоллар - из Ӏилман декхар хинна Ӏац, из хӀара тохкамхочун, вай Даьхен исторически турпалхой оагӀонаш лораеча бахархой декхар да, аьнна, белгалдир Матенаькъан Тимура.

«Герга истол» дӀахьош къамаьл дир Халкъа Гуллама депутата Цхьорой Къурейша; ГӏалгӀайчен культуран министра гӀончас Куртой Маккас; арахьарча бувзама, къаман политикан, зарбан, хоамий министра гӀончас Пхьаранаькъан Асхьаба; цӀихезача культуран болхлочо Чередниченко Александра; Наьсарен политехнически колледжа кулгалхочун гӀончас Пхьарчанаькъан Аьсета. Цар белгалдир, МагӀалбик лораеш баьча тӀем тӀа советски бӀухоша гойта денал, майрал. Кавказа мехкдаьттанна тӀакхача гӀерташ, моастагӀчо тӀабена низ юхатехар цар, из даим дахаргда адамий дегашка.

Юххера а, чаккхе еш, ИнгНИИ кулгалхочо Оздой Жамбулата ше тешаш ва аьлар дӀадихьача «Гергача истолах» боккха пайда баларах, исторически дагалоаттам кхувш йоагӀача тӀехьенга кхачийтара, Даьхенцара безам лакха хилара, денал долаш из хьалкхеяра ца хилча даргдоацар да из. Цо иштта белгалдир тӀехьагӀа цу тайпара «Герга истолаш» кхы дукхагӀа чулоацам болаш, массане дакъа лоацаш дӀадихьача бакъахьа хургдолга, иштта цу кхетаченашка студенташ а дешархой а юкъебоахаш, царна шоай хьамсарча мехках лаьца дукхагӀа довзийташ хила дезилга.

Лакха мах оттабир «Сердало» кепайоазон цӀен проекташ, культуран-исторически оагӀонаш чулоацаш, дӀахьош хилара. Уж Сийлахь-боккха Даьймехка тӀом лаьттача шерашка, къаьстта МагӀалбик лораеш, шоай синош Ӏодийхкача бӀухошта хетаяь; цар денал, майрал дувцаш, хьамсара мохк лорабеш лаьттача бӀухой цӀераш йиццаяра тӀахьехаш хилар хьоахадир.

Вай даьша леладаь майрал, денал дола гӀулакхаш дицде бокъо луц вайна. Вай вахар дувзаденна да царга гӀолла, цар дӀабихьача тӀема наькъаца. «Сердало» яхача кепайоазон цӀен болхлоша ший къаман мутӀахьа хилар, денал долаш, нийсхон тӀехьа волаш саг хьалкхевар лоархӀаме долга хьалхадоаккх шоай йоазошка гӀолла. Циггара дӀадолалу Даьхенцара безам совбалар, къаман яхь лелаяр. Исторе новкъостал ду ший къаман цхьа дакъа долаш саг хьалкхеве, цо ший аргӀагӀа кхетаду мохк лорабар, из дегӀабоалабар лоархӀамеча декхарех цаӀ долга.

«Гергача истола» чаккхе еш, иштта белгалдир ГӏалгӀай Республикан кагирхошта цу тайпара истори довзийтар лоархӀаме долга, цар Даьхенцара безам совбаккха безилга, вахара наькъ тӀарча цар бехктокхама дешаш царна дӀахьалхадоахаш хила дезилга.

Даьхен истори - из духхьал къаман вахаре нийсденнар да. Из, дӀаелла лард санна, чӀоагӀденна дӀаэттад, вахарера мах бараш цо хӀаранена ший тайпара хьалхадоахаш а хьагойташ а да. Дӏабахача вай даьй деналга гӀолла Ӏомалуш боагӀа кагирхой. Исторе хьагойт уж Даьхе бахьан долаш шоай синош Ӏодахка кийча хиннилга, дег чура шоай мохк безаш хилар мел эшаш да, культуран тӀехьале лораяр ца хилча даргдоацар долга.