Тайпан овлаш а дӀадахар а дувца книжка
Ӏарчакханаькъан хьабаларах, бахарах дола йоазув
Дукха ха йоацаш, Наьсарерча «Кеп» яхача ООО кепа а теха, арадаьннад «Ӏарчакханаькъан тайпан хьадалар а лоацца истори а» яха книжка. ОагӀонашка хьежача дукха лоаца да ала йиш йолаш а дац из, хӀана аьлча книжка латт 736 оагӀонах. Из вӀашагӀтеха Хьажбикара Мухьмад цу тӀа къахьегаш хьавоагӀа дукха ха яр. Вешта, цу хьакъехьа цо дийцад книжканна ше язъяьча дешахьалхенца. Хьожаргда вай цу юкъера цхьа дакъилг деша.
«Ер болх язбаьб Ӏарчакха тайпах лаьца. Аз дукха материал гулъяьй укх балха гӀулакха 2006 -2023 шерашка, архивашкара каьхаташ техкад, тайпан нахага а гаргарча нахага а хетташ, даьй-ноаной, йижарий-вежарий, къонгий-мехкарий цӀераш дӀаязъеш, болх баьб цу шерашка, наьха коа ухаш а аьттув баьн-баьннача хетташ а. Хаттарашта жоп дала раьза боацаш нах а нийсбеннаб цу юкъа, цу тайпара бараш дукха хиннабеце а...»
Ӏарчакханаькъан хьабаьнна а баьха а ГӀалгӀайчера керттера моттигаш я Наьсар-Керте, ТӀой-Юрт, СурхотӀе, Даби-Юрт, Аьлтий-Юрт, Алхасте. Цу моттигашкара нах дӀа-юха баьржаб дуне мел да. СССР а Россена а чуйоагӀаш хиннача бе-беча 46 моттиге бах цу тайпан нах. Царна юкъе я йоккхий эрсий мехкара шахьараш: Москва, Санкт-Петербург, Астрахань, Белгород, Волгоград, Ростов, Вологда, Иркутск, Казань, Калининград, Кемерово, Кострома, Новосибирск, Омск, Пермь, Псков, Амурск, Челябинск, ерригаш йийца варгвац.
Духхьал Россе баьха ца Ӏеш, гаьнна цул арахьа бах Ӏарчакханаькъан. Уж баха мехкаш да: Англи, США, Германи, Бельги, Нидерландаш, Греци, Малайзи, Норвеги, Дубай, Сири, Финлянди, Франци. Тахан Туркий мехка дах ширача заман чухьа цига дӀабаха хиннача цу тайпан нахах хьадаьнна ноахалаш. Масала, Бейшехир яхача моттиге ях мухажараш хиннача Ӏарчакханаькъан Илезеи Хьасанеи тӀехьенаш. Эрджик аьнна язъяйт цар шоай тайпан цӀи.
Карарча хана, Ӏарчакханаькъан массехк тайпан цӀи язъяйташ ба: Ӏарчакханаькъан, Ганенаькъан, Духенаькъан. ГуржегӀа Ахметовски кхален бахархоша язъяйт Арчакошвили, Ачишвили.
Книжка тӀа ба дукха цӀихеза, къаманна а мехка а накъабаьнна нах. Царна юкъе ба «Акхача дивизенна» чувоагӀаш хинна, Георгиевски жӀарга визза кавалер хинна поручик Ӏарчакханаькъан Ӏарчакх; Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀем тӀа дакъа лоацаш хинна лётчик Кермий Хасолта, ИсмаӀалий Берса, Союпа Джабраил, Союпа ХӀарон (де доацаш вайнав 1944-ча шера), кхыбараш.
Иштта книжка дешарашта бовзаргба цӀихеза прокуратуран а суда а болхлой: Идриса Султан (1940-1944 шерашка Пригородни кхален прокурор), Бекмарзий Джабраил (НГӀАССР прокурора уголовни-суда гӀулакхех хинна гӀонча); Махь-хьажий Микаил (Наьсарен кхален окрревкома председатель).
Къаьстта хьоахаве лов Россе гӀорваьнна гӀишлонхо хинна ИбрахӀима Ахьмад. Цо кулгал деш, бӀарчча юрт йилла хиннай вай республикера БАМе бахача наха. Коллективизаце хана, Сурхо тӀарча колхоза председатель хиннав Эсолта Осман, и. кх. дӀ.
Бусалба дешар дийша, цӀихеза моллаш хиннаб тайпан, царех хиннав Наьсар-Керте ваьха Элберда ИбрахӀим-молла, Аьлтий-Юрта ваьха Салангире Ӏумар-молла, Галашка эггара хьалхара маьждиг хьадайта, цига имамаш хинна вежарий Ӏумар-моллеи Дибар-моллеи, кхыбараш.
Наггахьа юрт, шахьар яц тахан вай республике Ӏарчакханаькъан ца бахаш, цу тайпан викалаш нийслу Эбарга-Юрта, Дошлакъий-Юрта, ГӀажарий-Юрта, Махьмад-Хи тӀа, МагӀалбике, Магасе, Берда-Юрта, Наьсаре, Пхьилекъонгий-Юрта, Заьзгакъонгий-Юрта, Буро кӀалха, Ӏаьлий-Юрта, Онгашта, Эккажкъонгий-Юрта, Илдарха-ГӀалий тӀа, Шолже, иштта кхы дӀахо а.
Книжка тӀара кхы а дукха хоамаш корадергда тайп-тайпарча замашка баьхача цу тайпан нахах лаьца. Цу гӀулакха из Ӏодеша деза.
