ХӀаьта а болаш бар, вӀалла цох ахча ца лой а, хьехархочун алапех берашца къахьегаш, царна доал деш, кхетам луш хьабоагӀараш. Уж бар бакъбола, Далла а наха а хьалхашка эхь хета, берех дог лаза а къахета а хьехархой.

КъонагӀа волча хана, аз а баьб класса керте латташ болх. Цхьан шера 8 класс елар сога; доал де, аьнна. Аз айса а дехар даьдар; из класс сайга я, аьнна. Цун бахьан дар   8-ча классашта юкъе вогӀ йола класс из хилар. Из тоае, вокханна тӀехьакхее вӀаштӀехьадоалий хьажа безам бар са. Атта декхар хиннадацар аз сайна тӀаийцар.  ах совгӀа класс деша ухаш а ца ухаш а, ший лоӀамагӀа а дай-ноаной лоӀамагӀа а лелаш яр. Де дезаш хиннар дар, хӀара дийнахьа бераш деша хьаухаргдола хьал кхоллар. ГӀулакх иштта дӀаоттадеш хилча, телефон тохарах пайда хилацар. Бер дӀадайтаргда, аьле, шоллагӀча дийнахьа а кхоалагӀча дийнахьа а хӀама хувцадале хилацар. ТӀаккха цар дай-ноаной болча ваха везаш хулар, юхьдухьала къамаьл де.  СурхотӀе цхьа шаьрача моттиге уллаш яц, гувнаш, аьлеш, ораш долаш моттиг я. Цхьан шера цу класса доал деча юкъа, сов дукха цу берашта тӀехьалийнна, когаш лаьтта Ӏооттаде магацар сона, сов чӀоагӀа лазаш. ХӀаьта а аз хьийга къа довнзар, цу классе дӀаязваь мел хинна саг деша хьааравккха низ кхаьчар са. 

Керттера декхар хетар сона цох, хӀана аьлча хьалхагӀа из кхоачаш ца дича, цунна тӀехьадоагӀараш дулургдолаш дацар. Бер ишколе хьа ца ухаш хилча, фу дулургда? ХӀама дулургдац. ШоллагӀа декхар дар, цу берага дешийтар, урокаш кийчъяйтар, ишколе а  цӀагӀа а болх байтар.  Цхьабараша шиаш йоахар дуккхача Ӏилмаех, аз хьехача наьна меттах, литературах а дика дешацар. Шиаш мел йоахараш вӀашагӀтеха, цхьа тоаба йир аз царех. ФуннагӀа даь а, шиаш хургйоаца хӀама де дезар. Шиаш йоаха дешархой, урокаш ма яьлла а, крожакий болх беча классе чубоагӀар, цига хӀара дийнахьа цхьацца диктант яздора цар. Цу сахьате гӀалаташ тоа а дийя, диктанташ дӀалора царга, чубахача хьаӀомадергдолаш.  Кхаь-биъ бетта цу тайпара болх бича,  йоазох кхоъаш яха болабелар дешархой. Из, шоллагӀа декхар, кхоачашдаьрг лархӀа мегаргдар. Цу балхах луш кепиг дацар, из деррига берий духьа деш дар.

ХӀанз кхоалагӀа декхар дар хьалхашка лаьттар. Кхетам балар. Цу лостамагӀа къахьега, толам баккха, берий дуккхача шерашка Ӏомаяь оамалаш хувца кхы а халагӀа хиннадар. Тайп-тайпарча вирдех хилар чӀоаггӀа Ӏаткъаш дар цу балха. Цхьа ди дӀадодацар бераш вӀашагӀ ца латаш, цхьайолча хана човнаш еш моттигаш а нийслора. Бакъда кӀаьдлуш боацача хьехархоша, хӀаране ше-ший классе беча балхах пайда баьлар. Эггара хьалха уж дӀакхетабе безар  деррига бераш цхьан къаман хиларах, юкъе дуккха гаргалолаш йоахкаш хиларах, шоайла тӀера а вошал-машар долаш а хила безилгах. Цкъаза цу тайпара болх даьшца-ноаношца бе безаш хулар хьехархой. Латача хана пайда эца кхухьаш йола хӀамаш хьаяххал хилацар тхо. ГӀажамаш а, урсаш а, зӀанараш а – фу юсар цар цига ца яхьаш. Уж шеййола хӀама вӀашагӀ а теха, гойтам бир аз, ишколан коа истолаш арадаьха. Бераш шоаш цецдаьннадар шоаш леладечох, из мел харцахьа да кхетаде даьлар уж, массане цу сахьате кхета ца дой а, кӀезиг-кӀезига меттадоагӀаш латтар уж. Карарча хана цу тайпара хӀама нийслуц ишколе. Укхаза дикка толам баьккхаб хьинар долча хьехархоша.

ХӀаьта а класса клулгал деш болча хьехархошта хьалхашка тахан а доккхий декхараш латт аьнна хет сона.  Деррига бераш дац лерттӀа ишколе хьаухаш, дийнахьа а шин дийнахьа а доацаш хул цхьадола бер. Хьадеча яь урок хилац, иттаза дӀадийцача, цхьайттазлагӀа хьалха мо урокаш ца еш хьавоагӀаш хул царех дешархо. Из хьехархочунга чӀоаггӀа саготдайташ дола хӀама да.

Цхьатарра дика хилац еррига классаш, цхьаяраш къаьстта во хул царна юкъе, берий оамалшка а, гӀулакхашка а, дешарга а диллача. Цу тайпарча хӀаманна дарба де могаш хилац беррига хьехархой. Укхаза класса доал де оттаве везар аьнна хет сона, мугӀарера хьехархо а воацаш, ишколан директор, завуч, директора кхетама балхах вола заместитель. Законо яхачох, цу тайпара болх бе йиш йолаш ба уж нах. Царех оагӀув озаш, даим цар бӀарга кӀалха бола дешархой белггала тоалургбар. ХӀетта ишколе болх бе хьаенача е хьавенача хьехархочунга кӀезигагӀа ладувгӀ дешархоша. Цудухьа цар дика оамалаш чӀоагӀъяллалца, ишколан кулгалхошка дӀабала мегаргбар уж. Сона хеташ, цох дикка пайда баргбар.

Ишколе хьалхарча урока тӀа ханнахьа хьа ца боагӀаш, дукха гов цхьабола дешархой. Цхьавар ах урок яьлча воагӀа, вож урок яла пхи минот йисача хана гучавоал, кхоалагӀвар гургал тохача хана хьакхоач. Кхыметтел ишкола юхе бахараш а тӀехьабусаш нийслу цхьайолча хана. Укхаза хьехархо, класса кулгалхо бехке ве лац сона; цу гӀулакха дукхагӀа бехке да берий да-нана.

Переменах чуенача класса кулгалхочунга латкъ со:

- КӀаьнк тӀехьависа венав ишколе.  Иштта  тӀехьависав кхы а шиъ.

- Наьнага телефон тохаргья, дӀахайтаргда, - оал класса керте латтачо.

ШоллагӀча дийнахьа юха а тӀехьависе воагӀа из дешархо. Юха а латкъа везаш хул. ХӀанз класса кулгалхочо оал:

- Даьра, хӀама-м хилац дӀааьлча а...

Укхаза гучадоал, хьехархо санна шоай берий дешара да-нана сагота доацилга. ХӀара дийнахьа ах совгӀа урока тӀехьавусаш хилча, нийсса ах дешар юкъахдус цун. Фу Ӏомадергда цо  тӀаккха, фу ховргда цунна?  Цудухьа укхаза лоархӀаме да, даьшца-ноаношца болх бар, уж дӀакхетабе беза бера бакъахьара оамалаш кхее езараш духхьал хьехархой хинна ца Ӏелга, дукхагӀа йола ха цӀагӀа йоаккх беро, цудухьа цунна тӀахьожам лоаттабара болх  тоабе беза.  Дукха ха йоацаш, цхьан сага машинаца Магасе водаш вар со:

- Машин лехкаш волча новкъостага телефон техар:

- Араваха мегаргвий со? – хаьттар цун 12-13 шу даьннача воӀа.

- Ваха везац, сабарде тхо чукхаччалца, - аьлар дас.

- Хьога ца хоатташ, аравалаций из цӀагӀара? – хаьттар аз.

- Ара-м ма вувлий из юхегӀолла, хӀаьта цхьаннахьа ваха везаш хилча, ца хоатташ водац.

Аз кхетадаьчох, дас-нанас дӀаоттадаьд из гӀулакх цӀагӀа, оалам-хоаттам боацаш, бер арадаргдоацаш. Цу тайпарча беро ха зехьа йоаергьяц, айлаюкъе гӀулакх доацаш лелаш, из дешара тӀадийрза хургда, ший де дезар, дита дезар фуд ховш хургда. Цунга хьежжа хьахул  бакъахьара оамалаш, аьннар дар, дешархочун декхар кхетадар, дика дешар. Бер иштта хургдолаш болх бе беза цӀагӀарчар. Нагахьа санна из цар ца бойя, даьца-наьнаца болх бе беза класса кулгалхочо; эздела, закона доазонаш царна довзийташ, берашца болх мишта бе беза хьалхадоаккхаш.

Нийслуш хул, дай-ноаной цу шоай берех дукха дог лазаш боацаш. Нагахьа санна бер ишколе ца дохийташ, цӀагӀа дуте; шоашца  хьоашалгӀа дига, урокаш юкъагӀъюте; ишколе дагӀа дезача хана, из цирке е театре дуге – из къахетилга, цох дог лазилга дац. Нагахьа санна берах дог лазе, цо дешаргдола хӀама хьаде деза.  Цхьан сага дийцар сона, ший да цу гӀулакха чӀоагӀа цӀимахара вар, яхаш. Арахьа лийнна чувеча, хьехархой леткъача, во дешаш хилча; шийга барт беттар, цкъаза еттар шийна, аьлар цо. Юххера а, тӀатехар, ше цунна вӀалла эгӀазвахавац, цо иштта кхевар дуккхаза накъадаьннад шийна, аьнна. Вешта аьлча, бера хац шийна дикадар фуд, водар фуд. Цунна нийса хьехам бала аьнна тӀаоттадаьд да-нана. Бера тӀехьагӀа эшаргдола хӀама хьа ца Ӏомадайташ, из тӀаьн кӀалха доалладе мегаргдац, цун хана цо де дезар, къа ца а хеташ, дизза хьадеха деза цунгара.

Цу тӀа кхоачалуш бац класса кулгалхочун болх.  Ишколерча кхыча хьехархошца, болхлошца айхха бувзам лоаттабе беза цо. Цар берашта луча урокашка хьажа  тарлу. Библиотекан болхлочунца кхетам балара кхетаченаш, класса сахьаташ чакхдаьхача дика хургда. Укх тӀехьарча хана, чӀоагӀа михьардаьнна дувцаш да террораца дувзаденна хьал. Цу гӀулакхо къахетам биц, лархӀац е бер, е кхалсаг, е къоано. Цунна къаьстта тӀабийрза хила беза  классе беш бола болх. Масала, берашца цхьан  куран тӀа вахаш зуламе уйлаш йола ондарг хуле, цо воча новкъа баха тарлу ший лоалахой. Цудухьа  берашта дӀахайта деза, мел доккха зулам хьадала тарлу цар харцахьа хержача наькъах. Цунца цхьана Даьхенцара, мехкацара безам кхебе хьажа веза класса кулгалхо ший дешархой дегашка, тӀехьагӀа царех лерттӀа нах хургболаш, мехка доазонаш лораде  кийча болаш уж хилийта дагахьа.

Ишколе къахьегаш хул хьехархой-психологаш. Сона кӀезига байнаб царгара гӀо дехаш бола класса кулгалхой. Нагахьа санна классерча берашта юкъе къовсамаш хуле,  цар дешара Ӏаткъаш вахарера белггала гӀулакхаш хуле, хьехархочунгара-психологагара гӀо деха деза; мишта, фу дича бокъолгахьа баргбар-те дешархой, аьнна. Цо нийса никъ хьехаргба аьнна хет сона, берашца а цар даьшца-ноаношца мишта къахьега деза хайташ. Цхьадола бер хул, классе вокхарех увзалуш, юстардувлаш, хьаийна доацаш. Укхаза а из кӀеззига хьакхаштадоаккхаргдола, новкъосташца бувзамаш леладергдола хьал хьакхолла деза кулгалхочо, из вӀаштӀехьа ца доале, психолога новкъосталга сатувса мегаргда.

Берий унахцӀено лоархӀамеча гӀулакхех цаӀ да. Уж, вайна ховш ма хиллара, чӀоагӀа кхераш хул лорех.  Укхаза юха а дай-ноаной ба дукхагӀа бехке. Цар дувцац шоай берага, лор диканна воагӀаш волга, цо а цо тохача маьхаша а дегӀа зе дергдоацилга, пайда мара. ХӀаьта цхьаболча даьша шоай бера тӀадожадеш хул, маха цатохийтар, лораш баьхкача, урокаш йите чубахкар, вешта аьлча, «бовдар». Укхаза класса кулгалхочоа де дукха хӀама корадоагӀаргда. Цхьайолча хана беро, вӀалла лочкъа ца деш, хьаоал:

- Сога мамас маха ма тохийта аьннад.

- ХӀана аьннад цо ма тохийта? – яхача хаттара дала жоп доацаш дус бер.

Иштта берий унахцӀено лорае еза, цар бе-бе кхетаченаш йолча хана. Лораде деза цӀера сийгаш кхувсача, лелхача хӀамаех. Дукха моттигаш я цар кулгаш доагадаь, кхыйола човнаш яь. Ишкол кхозза вӀаштӀара яь хила тарлу. Дешархой тӀера хул, шерра кораш дийлле, лакхера Ӏочукхайкаш латтара.  Корашта юхе уха гӀулакх кхераме да. Ишколе деш дола балхаш а, цар унахцӀенонна Ӏаткъаргдоацача тайпара дайта деза: кӀоагашта йисте ухаргбоацаш, бӀеха хӀамаш дерзанча кулгашца хьаийергйоацаш, кулгахйоахкоргаш лелаергйолаш. Деррига дийца варгвац.

Ишколе дешаш долча хана, берашта дукха дезача хӀамаех да экскурсе ахар, театре, цирке, берий ловзарашка, ша тӀа хехкадала ахар. Укхаза класса кулгалхочун декхараш дицде мегаргдац. Цкъа-дале, ишкола кулгалхошта ховш хила деза бераш мича, маца, сенна, хьанца долх. ШозлагӀа-дале, цу хьакъехьа теха директора амар хила деза. Из дӀадех балха тӀа лелае езача бокъонаша. Укхаза дагадох сона сай вахаре нийсденна хӀама. Ишкола хьалха хинна директори сои, цхьацца дувцаш, дагӀар учительске. Цу хана цига чуяьлар дикка ха яьнна эрсий кхалсаг. Ше хьа а йовзийта:

- Сона болх бе моттиг хургьярий укхаза? – хаьттар цо.

- Хьехархочун болх баьбий Ӏа? –хаьттар директора.

- Баьб, Магасе «Марем» яхача гимназе юхьанцарча классашка хьехаш хиннай со, - аьлар Иванова Лидия Карповнас.

- Цига хьабергба-кх хьай болх, - шекьялар директор.

- ДӀаяьккхай со цигара, - аьлар  йовзаш йоацача кхалсага.

- Фу бахьан долаш яьккхай хьо дӀа?- хаьттар аз, кхы  воагӀа ца луш.

- Директора пурам доацаш, бераш Буро тӀа экскурсе дигадар аз, - аьлар хьехархочо.

 Цо йийцар яр хӀираштеи гӀалгӀаштеи юкъе тӀом хинна ха. ДукхагӀа  цунца дувзаденна дар из дӀаяккхар.

Директора хаьттар сога:

- Фу дича бакъахьа да укхунна, хьаийцача е ца ийцача?

- Из мара деце, хьаэца мегаргья из, - аьлар аз, бер лозадаь, лочкъадаь моттиг йоацилга ховш. Иштта хьаийцар из балха. Дуккхача шерашка Сурхо тӀа болх а бир цо. ГӀалат-м далийтадар цо, цаховш нийсденна хила тарлора из. ХӀаьта а директорга хоам ца беш, бераш иштта арахьа дӀакхувла бокъо яц класса доал деш волча хьехархочун. Шийца боккхагӀчарех цхьаькха саг вигача а бакъахьа хургда.

Хьагуча беса, бизза, цӀена хьабеш хилча; хала а дукха хӀама чудоагӀаш а болх ба класса кулгал деча сагабар.  Цох луш дола 10 000 сом, дӀауйла йича, доккха хӀама дац. ХӀаьта а дуккхача хьехархоша, ахчанца ца бусташ,  боагӀача боарам тӀа болаш чакхбоаккх шоай болх , хала дале а, цох лоархӀабу. Цар дер сий долаш а боккха маьл хургболаш а гӀулакх да. Из кхетадеш, царна гӀо де гӀерташ хила беза берий дай-ноаной, тӀаккха  дуккха хӀама карахдаргда.