Хьаькъало лакхаленга бода никъ лехаб

Цу тайпарча нахах цаӀ вар аьнна хет сона Боканаькъан ХьакӀаьша Хьажбикар. Из сол дуккха воккхагӀа вале а (со ваьча хана 23 шу даьнна зӀамига саг хиннав Хьажбикар), из бӀаргаго, цо къахьегача урам тӀа дуккхача шерашка болх бе бийзаб са, зӀамига саг волаш. «Сердало» газета редакце а цул тӀехьагӀа Нохч-ГӀалгӀай книжни издательстве а гӀаш ухар со, Ӏуйрийна автобусаш, троллейбусаш йиза хиларах, трамвайш цу оагӀорахьа аха а ахацар. Газете водаш хилча Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен, Лакхехьарча Совета цӀеношта наӀарга гӀолла тӀехвала везаш хулар. ХьакӀаьша Хьажбикар тӀехьарчун председатель вар. НаӀарга араваьле латташ хулар Лакхехьарча Совета ха деш вола, Наьсаре кхийна а сона вовзаш а вола милиционер Боранаькъан Хьасан. Фуд-малад, дахар-денар хаьттачул тӀехьагӀа; хийла хоаттар аз:

- Хьаким могаш воаллий шун?

Иштта аз цӀи йоаккхаш хиннар вар ХьакӀаьша Хьажбикар.

Из могаш волга сайна хойя а, вайнаьха Ӏадат лорадеш, дора аз цу тайпара хаттар. Аз хетташ хинна саг ше а каст-каста гора сона шахьар тӀа, хӀана аьлча цу хана парте обкома секретараш (кхыметтел ЗавгаевгӀар Д.), Лакхехьарча Совета Президиума председатель гӀаш лелар, царна уллув цхьаккха тайпара уж лорабеш нах хилацар, моллагӀча мугӀарерча сагадар санна хулар цар бахар-бахкар. Машинаца уж лелача хана а, шоаш чубагӀа цхьа машин мара хилацар цар доалахьа, из лехкаш вола водитель хилча кхоачам болаш хулар гӀулакх.

ДагайоагӀа сона укх тайпара моттиг. Маьтсела бетта цхьоалагӀа ди, арабаьле геттара чӀоагӀа дездора цу заман чухьа. Безам бале а беце а цига ваха везаш хулар е байракх беелле, е йоазув тӀадола кӀада айдийя, е ахкаргаш лестадеш. Цу хана книжни издательство В. Ленина проспекта тӀа яр, «Нохчий гастронома» лакхе. Лакхехьарча Совета кулгалхочун цӀерхо вар директор Дзейтанаькъан Хьажбикар. Тхога аьлар, демонстраци яьлча, наькъал дехьа йоаллача милице пункте хила деза, дружинникий болх дӀахьош, бокъо йоацар леладерашта сунт тохаш. НаӀарга арадаьнна латтар тхо, тхоаех хьатехача милиционераца. Ши урам вӀашагӀкхетача жӀара тӀа светофор яр. ЦӀе лампа лотаенна, тхона хьалхашка сецар дийлла кор долаш йола «Нива» оала кӀай машин. Корага ваьгӀар вовза хала дацар, из вар ХьакӀаьша Хьажбикар. Цхьаккха тайпара галстук, костюм йоацаш, хьалхьекха пхьошаш дола йиткъа кӀада коч ювхаш вар воккха хьаким. Е кӀай ба ала а е дугара ба ала а йиш йоацаш, царна юкъера бос болаш яр цунна йийха коч. Цу хана мара из иштта вайнавацар тхона.

- ХӀанз мо цхьаь лел из? – хаьттар оаха.

- Берригаш а лел уж-м иштта, - аьлар бокъонаш лораечо. - ХӀанз-м хӀаьта хургвацар цунца саг.

- ХӀана? - цо дувцачун дух тӀа довла гӀертар тхо.

- Цкъа-дале, цӀай чакхдаьннад. ШозлагӀа-дале, цхьаннахьа даче салаӀа водачох тара ва из.

Тха къамаьл чакхдалале, хьалхашка латта машин йолаелар, кӀирвенна тхогахьа хьа а хьежа, ший никъ дӀахобихьар Хьажбикара.

Л. И. Брежневца къамаьл дечарна юкъе.

Хьажбикар ше безаме, товш куц-сибат долаш саг вар. ДегӀа лакха а лоха а ва ала йиш йоацаш, юкъерча дегӀара вар из. ГӀийла вар а оалалургдац сога, хӀана аьлча дегӀа маьже сома йолаш, цар чу низ а хьинар а долга хьахайташ дар цун болар. Волавалар сихо долча цо, дегӀ чӀоагӀа нийса леладора, эза мерз санна. Хетаргахьа, цхьа хӀама дар цӀаккха из ца къасташ, миччахьа вале а. Уж бӀаргсинош дар, цхьа моллагӀдараш санна а доацаш, доккха кизгаш долаш. Цо миссел Ӏаьдала балха тӀа, йоазонца къахьийгача сага хила ма деззара дар уж.

Цу хана цох тайп-тайпара хабараш дувцараш а нийслора. Цхьачар оалар, ший къамах дог лазаш вац; вокхар дувцар, бусалба динах гӀерташ ва; кхоалагӀчарна «къамарге латтар» цо гӀазкхий къамах саг йоалаяр, кхы а массагӀа дар уж. Ший къамах дог лазаш вац яхача хана, «Грозненский рабочий» яхача газета тӀа арадаьлар цун йоазув. Цу тӀа къаьгга дувцар вай Сибре дахьарах, цига наха лайнача халонех. Цох язде вухьаш а саг мича вар цу хана. ТӀаккха мишта лазацар цун ший къамах дог? 1992 шера хӀирийи гӀалгӀайи тӀом хиннача хана дар из. Наьсарерча парте райкома хиннача цӀагӀа яр ханна йола администраци. Цига гулбенна латтача цӀоз миссел болча наха юкъегӀолла чакхваьнна, ше хьалчуводаш (бебоаллаш Ӏаьржа дипломат болаш вар из), цо аьнна дешаш цӀаккха дицлургдац сона. Боккхийча нахага аьлар цо:

- Кагий нах лорабелаш.

Кхычар уж дешаш мишта кхетадир хац сона, бакъда са хьаькъалах, уйла ца еш, уж боабергболча чу ма хехкалаш, оашош дер кхетамца делаш, яхилга дар из, хӀана аьлча цигара (лоалахошкара) денна Ӏокхухьаш дар боабаьрий декъий, цхьабараш де доацаш байна а бар. ТӀаккха из деций къамах дог лазилга?! Цига из хьавар а деций къамах дог лазилга?! Иштта масалаш дукха доаладе йиш яр цун вахарера.

Динах гӀерташ ва яьхарашка а ала дукха дар са. Бакъда цу хьакъехьа лоацца аргда аз, цхьадола хӀамаш вай вахарга товш доацаш хул, «бусалба» нах да тхо яхачар леладерашта юкъе. Воча хӀамах во да алар, динах гӀертилга дац. Нагахьа санна хӀама лочкъаяр, кхалнаха низ бар, кагирхой харцхьарча новкъа бахар во да ца аьлча даргдий вай? Из-м мичаб Дала могабаь никъ. Саг йоалаяр а яхар а рузкъан болх ба, керттердар къам дац, цу сага дикал я. Ведажанаькъан Ахьмада ший цхьан дувцар тӀа ма аллара, дикал низ ба, из цхьанна хӀаманца хувца йиш яц. Сога хаьттача, Хьажбикар ше гӀалгӀа волга ховш а ше дӀа мел кхаьчача ший къаман юхь кӀайергйолаш дола гӀулакхаш карагӀдувлаш а вар. Вай къаман саг из хиларах аз доаккхал дора цу хана а; хӀанз а, из вайна юкъе воацача хана а, доаккхал ду из вай къамах хиларах, вайнаьха нанас Ӏоваь хиларах, къаман лаьтта ваьха а хиларах. Атта никъ бацар цо хьабенар; цул совгӀа, аз аргдар, къонахчун, цӀенача сага никъ бар из.

Боканаькъан ХьакӀаьша Хьажбикар ваь хиннав 1935 шера наджгоанцхой бетта 5-ча дийнахьа СоагӀапча. Аз чӀоаггӀа тамаш яь хӀама да, цар дезале 14 бер хинна хилар а царна юкъе эггара тӀехьа малхаваьннар Хьажбикар хинна хилар а. Цун да цу заман чухьа 69 шу даьнна хиннав, нана - 46 шу. Ялх-ворхӀ шу даьнна кӀаьнк из волаш, цунна яйнай тӀема юхь, юххе уллача МагӀалбиканна тӀагӀерташ хиннав лира моастагӀа, цун мехкадаьтта доалла моттигаш каралаца дагахьа. Уж моттигаш цунга кхаьчаяларе, тӀема чаккхе мишта хургьяр ала хала да. Хьажбикара яйнай шоай юрта лаьтта тӀема машинаш – танкаш, човнаш яь доарахой, тӀем тӀа латта бӀухой, моастагӀа тӀа ца вита ораш, чӀоагӀаленаш еш хинна юртахой. Иштта хиннай цун бералла юхьиг. Цу хьакъехьа дика дийцад халкъа йоазонхочо Боканаькъан Ахьмада ший «ДогӀанца даш делхаш» яхача романа тӀа. Цу заман чухьа вахав из МагӀалбикерча ишколе а. Бакъда, вайна ховш ма хиллара, цун ираз хиланзар ший мехка деша, ваха, берашта дагадоахкаш дола дикаш бӀаргаго. Из а вай деррига къам а мехкахдоаккх 1944 шера. Хьажбикар цу хана 9 шу даьнна мара хиннавац. Эггара чӀоагӀагӀа хӀама дагадоагӀа ха хиннай цун цу хана. ГӀалгӀаша оалаш ма хиллара, «ЗӀамига волаш Ӏомадаьр кхерий тӀа даь йоазув санна чӀоагӀа да». Иштта чӀоагӀа а диц ца луш а хул цу хана бӀаргадайнар. Цудухьа цун йоазошка дисад царех цхьадараш. ДӀахорча цун вахарах тайп-тайпарча автораша вӀаший тара доацаш дувц. Цхьачар йоах, цо Казахстане юххьанца бежӀу волаш, ахархо волаш, мангалхо волаш колхозе къахьийгад. ДӀахо грузчик волаш, асфальт бехкача балхаш даьд. Вокхар цун къахьегама никъ комсомола мугӀарашкарча балхагара дӀаболабу. Ишта дале а вешта дале а, Хьажбикара вахар цу хана модз хиннадац, хӀана аьлча хьамсарча мехках, юртах, ший ханарча берех къоаставар доккха хатар хиннад цунна а моллагӀча кхыча бера а воккхагӀчунна а. Къа а хьегаш, 10 класс чакхйоаккх вай мехкахочо, тӀаккха комсомола мугӀарашка вола из вода цхьан кхален клубе къахьега, цига инструктора гӀулакх кхоач цунга.

Нохч-ГӀалгӀай Лакхехьарча Совете хинна вӀашагӀкхетар.

Вай Сибрера цӀадаьхкачул тӀехьагӀа сиха а цӀенхашта а балхаш тӀа лакхлуш хьавенав ХьакӀаьша Хьажбикар. Деррига цо леладаь гӀулакхаш тӀара балхаш кӀезига дац. Юххьанца цох хул Наьсарен кхален комсомола хьалхара секретарь, дӀахо парте райкома отдела кулгалхо, политдешара тоабан хьалхалаттар. Цул тӀехьагӀа, парте обкома отдела кулгалхочун заместитель а отдела кулгалхо а, кхоалагӀа секретарь хул цох 1973 шерга кхаччалца. АргӀанара шийга кхаьча болх 17 шера бу цо, цох хул Нохч-ГӀалгӀай АССР Лакхехьарча Совета Президиума председатель. Укхаза а, ерригача республиканна санна, ший къаманна накъавоал из. Цу балха тӀа из волча хана, къаман дикагӀа бола болхлой еза цӀераш яларца белгалбоахар, амара кӀалха кулг яздеш хиннар Боканаькъан Хьажбикари цун секретари вар.

Вай къаман юкъе хӀанз а нийслуча къизача Ӏадатех цаӀ да пхьа лехар. Из дӀадаккха гӀерташ, дукха къахьегаш хиннад Хьажбикара. Укхаза дагадох сона, Гешаев Мусас «ЦӀихеза гӀалгӀай» яхача книжка тӀа доаладаь цхьа масал. Оаш а из дийшача бакъахьа хет сона. Нохчий Аргуне, саг вийна пхьа боаллаш моттиг хиннай. «ВӀаший духьаллатташ хиннаб довхой, дувца къамаьл доацаш чӀоагӀа. Ше волча тӀабехаш хиннаб Хьажбикара шинна оагӀон дай, къаьстта хатар денача дезалервар (цун воша хиннав вийнар). Дехар деш хиннад къовсам бита, машар бе беза, яхаш. Венначун вошас ладувгӀаш а ла ца дувгӀаш а моттигаш хиннай. ТӀаккха бат эзе, бийнаш дийя, ший воша мишта къиза вийнав дувца волалуш хиннав. Цу тӀа чакхдоалаш хиннад къамаьл. Сагото кхаьчар, жоп ца луш, дӀаводаш хиннав. Цул тӀехьагӀа, Хьажбикара республикерча комиссецара эггара сий долаш бола нах гулбаьб, уж а ийца цу сага наӀарга вахав. Фусам-дас лоамарочунгара доагӀача беса тӀаийцаб хьаьший. Боканаькъанчо аьннад: «Хьай цӀагӀара кабинеташ къоастаел тхона, оаха укхаза болх бергболаш, со Лакхехьарча Совета председатель ва. Уккхаза тхоай амараш яздергда оаха, мухьараш а тхоца долаш да. Со укхазара цӀагӀоргвац, из дов дита а дита, шо кулге даххалца. Лелха мича дергда Ӏа тхо, хьа хьаьший ма дий тхо хӀанз».

Цхьа юкъ яьннай сатем латташ. ТӀаккха ший элтара кий дахчан маьнге тӀа ӀотӀа а теха, аьннад фусам-дас: «ГӀалгӀа! Хьай безам бар делахь укхаза... КӀордаваьв сона хьо. Хьабоалабе уж хьай вокх оагӀорахьара даькъаза нах!..»

Иштта чӀоагӀа ловш хиннав вай мехкахо, лоамарошта юкъе барт-машар хилар. Цох тара моттигаш дукха хиннай цун вахаре.

1990-1992 шераш сагота а Шолжа-ГӀала корзагӀъяьккха а даьхкар, шин къаман столице. Лакхехьарча Совета цӀен юххе яр паччахьалкхе а. Цун наӀаргара дӀа ца боалаш, митингаш еш бар ОКЧН кулгалхойи царна тӀехьабаьнна лелараши. ДагадоагӀа паччахьалкхен цӀен кораш тӀа, шоллагӀча гӀата тӀа баьнна, баьгӀа из гӀишло хьалаьца хинна кхувш боагӀараш. Во этта ха яр. Къамаш шоайла эгӀадеш, вӀашкакхохкадеш дар хӀара ди. Цу хана Хьажбикар (1990) Москве болх бе дӀавода. Къахьег РФ паччахьалкхен къамий гӀулакхех волча министра заместитель волаш, цунца цхьана из вар «Къамий вахар» яхача ерригача Россе юкъарча журнала редактор. Цу хана цунна уллув, даь-вешийца къахьегаш вар Боканаькъан ГӀапур а. Из а са ханарча наха дика вовзаш ва. Цо къахьийгадар МагӀалбикерча «Ленина байракх», цигарча ВЛКСМ горкома секретарь волаш, Нохч-ГӀалгӀай гӀишлошъяра урхаллен парткоме, «Лорий газете», цул тӀехьагӀа, аз лакхе белгала ма даккхара, «Къамий вахар» яхача журнале. Из вар ХьакӀаьша Хьажбикара заместитель. Ала деза, цу журнала цхьайола номераш вай къам берригача мехка дӀадовзийташ яр, аьнна. Укхаза юха а ала лов сона, из деций къаман дог, яхь хилар. Хьажбикара болх баьб РАН къаман политикаца ювзаенна халонаш тохкача Ӏилман-дешара центра урхаллен председатель волаш. Цо яздаьд 3 роман, 6 повесть, дувцараш, очеркаш, эссеш. Из вар Россе йоазонхой Союза доакъашхо, философски Ӏилмай доктор, профессор, вахарца дувзаденнача Ӏилмай РФ академе доакъашхо. 2021 шера, В. В. Путина амарца, цунна енна хиннай «РФ гӀорваьнна Ӏилман болхло» яха цӀи. Цул совгӀа, ХьакӀаьша Хьажбикара еннаяр Октябрьски революце, Къахьегама ЦӀеча Байракха, ДоттагӀала, «Сийлен хьарак» яха орденаш, майдилгаш.

 Кхелхав Боканаькъан ХьакӀаьша Хьажбикар 2023 шер аьтинга бетта.