ГӀашлой гуйранара гӀирс
Чаьтараш леладу ха
Гуйран ха шийла а догӀаш делхаш а хул. Беррига нах лелац шоай машинашца, цхьабараш гӀаш лел. Царна юкъе ба маӀа нах а кхалнах а. Аз каст-каста зийнача хӀамаех цаӀ да, дукхагӀа бола гӀаш лела гӀалгӀай маӀа нах бедоахкаш чаьтараш (зонташ) доацаш лелаш хилар. Хетаргахьа, царна оттадаьчох тара да вай республикан столице Магасе массехк доккха, Ӏаьржа чаьтар, догӀах хьулалургболаш.
ХӀана лел вай маӀа нах, чаьтараш доацаш, догӀан кӀалха. Хьагучох, вай маӀача наха доастама хет из беделла лела. Людовик ХӀӀӀ-гӀа Францена доал деш волча хана, 1637 шера цун сесага хӀамашта юкъе хиннад аьнна дӀаяздаьд догӀан духьала леладу чаьтар, маӀача наха из леладе эсала хеташ хиннад. Фу ха я из хинна?! Дукха ха я. ГӀалгӀай маӀача нахах цхьабарашта хӀанз а эсала хет догӀах из леладе. Е бухь багӀа полтоцара е курткацара кий туллаю цар, нийслу элтара кийна тӀа килёнка тӀормиг ӀотӀаболлаш а, элтара кий талхаргйоацаш. Сога хаьттача, цхьаккха эхь долаш хӀама дац маӀача сага чаьтар леладар, из кхалнаьхачул эргаш хул бесаца а доккхалца а. Цул совгӀа, догӀа делхача хана хоза тов из маӀача сагага. КхоалагӀа-дале, унахцӀена а да, догӀашка тӀоадацавайтар.
Кхувш воагӀача хана, са а яр из оамал: сона хетар чаьтар леладар маӀача сагага товш дац, аьнна. Ха дӀа мел йода, цхьацца бахьан нийсдаларца, хувцалу уйлаш а вахарера моттигаш а.
1983 шера дар мотт сона и из. Нохчий халкъа поэтесса АхматовгӀар Солтмурада Раисаи, цун водитель Шамхани, сои Пятигорске дахар, Лермонтова поэзе ХV юбилейни цӀай долча. Из чакхдаьнна, цига ши-кхо ди даьккха, цӀадоагӀаш, ГӀаьбартой-Балкхарой доазон тӀарча Терек яхача шахьар тӀа кхаьчача, Солтмурада Раисас аьлар:
- Шамхан, универмаг йолча соцаелахь машин, Марата эца хӀама йий хьожаргьяр со цу чу.
Марат яхар цун воӀ вар. Машин сецар, поэтесса тика чу дӀачуяхар. Тхо шиъ хьежа Ӏийра, из цу чура араяларга. Дикка ха яьккхар цо, хьа ца йоагӀаш, универмаг йоккха а хьажа дукха хӀама долаш а яр.
- Со а хьежача бакъахьа ва цу чу фуд, - Шамханага а аьнна, тика чу чувахар со. Солтмурада Раиса чугӀолла йолаенна, сих ца луш, лелаш яр. Со бӀаргавайча цо аьлар:
- Сали, зонт дий хьа?
- Дац, - аьлар аз.
- Эца хьайна, дика зонташ да хьона укх чура дараш, - аьлар цо.
Уж фу чаьтараш да, миштад хьежа, ийцар аз могадаь царех цаӀ. Цу хана денз цунцара къастацар со, тамашийна хӀама дар из-м, кхозза-диазза дайра са из, дицделе дуташ а ха йоагӀар, бакъда массаза юха хьакорадоагӀар. Цу хана денз, шозза-кхозза яхар мо хувца дийзад са чаьтараш, дохар бахьан долаш. ТӀехьарча хана, даим сай тӀорме чу леладу из, догӀа делхе а ца делхе а.
КӀеззига чаьтара исторех дувца ловра. Эггара хьалха из хьадаь хиннад Китае. Ший сесаг маьлхах лораяр духьа, из кхеллар хиннав мугӀарера дахчан пхьар.Цу хана догӀах леладеш а хиннадац из. Вай мехка Голландера из а цох оалаш дола дош «зондек» а денар Пётр Ӏ хиннав. Цох хьахиннад зонтик. Цун суффикс дӀа а яьнна, зонт яха бокъонца эрсий дош хьахиннад цох ха дӀаяхарца.
Таксисташта-м, Англерча кэбменашта (извозчикашта) мо гоама да аьнна хет сона чаьтараш. Уж дола нах кӀезигагӀа чухувш, догӀах байде, таксешка.
Дунен тӀара чаьтараш тайп-тайпара да. Масала, Канадерча почта урхаллено почтальонашта могаду, пӀелг тоӀабича цӀогӀа детташ, жӀалеш дӀалелхаду чаьтараш. Цхьадолча мехкашка, тӀа вӀалла тхов боацаш хьаду йоах уж. Кон тӀа пӀелг тоӀабича, цо арадеттача фех, догӀа ӀотӀа ца доагӀаш дус сага, цо юхачовхаду хий. Цхьадолча чаьтараша догӀа гаргадарах хоам бу.
МоллагӀа хинна а цхьа чаьтар хила-м деза, гӀаш лелача сагага. ДогӀо тӀарш мо тӀоадавечул дикагӀа да, из леладеш хилар. Цул совгӀа, вайцига дукха хӀама дехац цох тикашка. Цхьадолча даькъе, из эзделца а дувзаденна да, аьнна, хеталу сона. Вай даьша кхеллача кицаех цхьанне йоах: «Виза вар аьнна, кхача боацаш а ма гӀо; йийккха яр аьнна, кхоллар доацаш а ма гӀо». Халкъо могадеш дола хӀама е эсала е доастама хила йиш яц.
