Цун нана яр Наьсар-Керте баьхача Хьулахой НегӀечун Хамсат. Из хиннай, наха дувцачох, тайпан корта лоархӀаш волча сага йоӀ. Сона дагайоагӀа Хамсат. ЧӀоагӀа сабаре, юкъерча дегӀара, бакъахьара йоккха саг яр из. Дукха лера тӀера йоацаш, моллагӀа хала хӀама вахаре нийслойя а сатоха, из шийна чукъовла ховш саг я, аьнна, хетар сона цох. Къаьстта а кхалсага сий доаккхача оамалех цаӀ я, ала дезача наггахьа дош а оалаш, нахага ладувгӀаш, елаяла езаш моттиг хуле, борд-бордагӀа елаяле соцаш хилар. Къаьстта цу кепара саг яр Хьулахой Хамсат.

Из иштта хилара Ӏеткъа хила тарлора цо хьабена атта боаца вахара никъ. Из маьре ена дукха ха ялале, ши дезалхо хьахул цуни Оздой Ӏалаудинеи: воӀи йоӀи. Муса воккхагӀа вар, Хадчат - цул 4 шу зӀамагӀа. Цу хана да воацаш бус из хоза дезал. Шелалах цамогаш хинна Ӏалаудин кхалх. Шин бераца цхьаь юс Хамсат. Цун цхьа маьр-воша а (Бахьаудин) лазарах ла, бакъда шоллагӀвола Ӏалаудина воша Ӏаддал-Ӏазиз чӀоагӀа накъавоал бойла дисача берашта. Цу хана из вар парте Ачалкхен райкома секретара болх беш. Таро а хьал а дар цун, гӀо де низ бар веший берашта. Ше дийна мел ва, царна хӀама ца эшийташ, царга хьожаш хул из. Амма из а латтача Ӏаьдало дукха витац царна новкъостал де. 37-ча шера хиннача Сталина репрессеша къахетам биц цох. Из цӀагӀара дӀавиге, цул тӀехьагӀа де доацаш вов. Мусай йоӀа Радимхана дувц, Ӏаддал-Ӏазиз цхьан гӀулакха тӀарча сагага хаьттавар ше, яхаш. Из Петербурге гимнази яьккха а, цул тӀехьа цигара университет яьккха а хиннав, аьннад цу сага. ХӀаьта Мусай воӀа Темарлана яхачох, Деникин Антона штабе хиннав цунца деша ваьгӀа саг. Цо дӀабигаб кӀайгвардейций бӀу, кхаь Ачалкхенах кулг ца тохийташ.

Из дӀаваьлча, йишийга а цун дезалга а хьожаш хул вай лакхе хьоахаваьча НегӀечун Махьмад. Вешта аьлча, да веннача хана Муса 4 шу даьнна мара хиннавац, зӀамагӀа йола Хадчат, хетаргахьа, шу даланза а хиннай. ХӀаьта даь-веший оагӀув боацаш висача хана, Мусай 7 шу даьнна хиннад. Юртарча ишколе деша ваха хиннав из, цо чакхъяьккхай 2 класс. Бакъда хьаькъал-м дар цун университет а академи а яьккхача сагадар санна. Цудухьа ший дезалех цхьабараша оалаш хиннад цунга: «Ши класс мара яьккхайоаццаше, иштта балхаш де могаш хилча, итт класс яьккхаяларе фу дергдар-хьогӀ Ӏа?» Ва а вар из кӀоарга хьаькъал, наха дала хьехар долаш саг. Цо ше оалаш сай лергашта хезад сона: «Дийша саг вар аьнна пайдана дац, хьа корта беце. Корта хуле, вӀалла дийша вацар аьнна, воахалургва».

Иштта да а да-кх из. Цхьабола нах шиъ-кхоъ диплом киса доаллаш лел, хьабе болх боацаш. Вожаш цхьаккха институт яьккхайоаццаше, балха тӀа дӀанийсбале, шоашта караденнача гӀулакха тӀа толамаш доахаш хьабоагӀаш хул.

Сийлахь-боккха Даьймехка тӀом болабенначул тӀехьагӀа, Юкъерча Ачалкхерча цар коа тӀема госпиталь хиннай. Човнаш хинна нах - цӀеэскархой дарбаш деш хиннаб цига. ХӀаьта Муса, моастагӀа МагӀалбиканна гаргагӀертача, цига ораш доахача нахаца хиннав, ше зӀамига вале а. Цу хана цун даьнна хиннад 12 шу. ТӀом дӀабаьлча а йицлургйоаца лар ют цу шераша кхувш воагӀача кӀаьнка вахаре. Когах герз кхийте, чов ю цунна. Из пхо хьа ца боаккхалуш, цун вахарца бус даим. Цудухьа бӀарга ходаллал астагӀа теӀаш вар наьсархо. ТӀехьагӀа, миччахьа аэропорте чакхвала везаш хилча, аьшках хьаяь хӀама дегӀаца йий хьожача гӀирсо гургал тохаш хиннаб. Таможенникаша хоатташ хиннад:

- Аьшках яь фуй хьога?

- Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀема лар я, - оалаш хиннад Мусас. Цо яхачох кхийте, кхы хӀама ца оалаш вуташ хиннав из. Цудухьа оалаш хиннад вай мехкахочо, ше къахьега 12 шу даьлча денз волавеннав.

Вай Сибре дига арадоахаш, цар коа хиннача госпитала салтий-доарахой духьалбаьнна хиннаб, йоах, акхар дезал ара ца бахийта, аьнна. Шоашта гӀулакх деш бола цу коара нах, шоаш дика тӀаийца фусам-дай мехкахбахар лайна хиннадац цар. Бакъда цар дагахьа хиннар чакхдалац. Дезал арабоах. Юххьанца уж а цар тайпан дуккха нах а Павлодаре кхоач. Цу кӀалхара хьал дувцаш, дукха йоазош даьд йоазонхоша а журналисташа а, цудухьа цу хьакъехьа дувца лац сона. Цига бахаш дукха ха яккхац Хамсата а цун бераша а, наьна-вошас Махьмада Кустанае дӀабуг уж. Дийтта шу даьнна вола Муса балха дӀаэц, моттигерча колхозе бежӀу волаш. Ший болх дика беш, хоза оамалаш, куц-сибат долаш, сабаре вола кӀаьнк везалу массанена. ХӀаьта боахама директора цунга товргболча новкъа воаккх из. Цу балхах мукъавалийте, шофёра курсаш яха дӀахьожавайт. Цигара дийша ваьлча, юха а хьамсарча колхозе къахьега волалу Муса. Водитель волаш а, МТС болхло волаш а, йол хьокхача къахьегаш а хьавоагӀа из. «Водитела болх бе волалуш, - дагалувцаш хиннад наьсархочо, - 12 шу къахьегама стаж яр са». Цул совгӀа, цу хана (1956 шера) саг а йоалаю цо, цун фусам-нана яр Аьлтий-Юртарча мурдий туркх хиннача Малсаганаькъан Дреса йоӀ Маруси.

Наьсарера цӀихеза нах, аьрдехьара кхоалагӀа латтар Оздой Муса

1957 шера хьаденнача цун къахьегама книжка тӀа белгалдаьккхад Кустанайски областа Бускульски автобазе шофёр волаш, балха дӀаийцав, аьнна. Из болх цо бу вай юха мехкадовллалца. Вешта аьлча, цӀавоагӀаш ший балха говзал йолаш, машина тӀа ӀотӀаха мара ца везаш, кийчча водитель хиннав из. Цу тайпара нах чӀоагӀа эшаш а хиннаб вайцига. Наьсаре баха совц Мусай дезал. ХӀаьта из ше, парте Наьсарен райкома водитель волаш, балха дӀаэц. Эрсий къамах вола райкома секретарь кхувлаш хиннав из. Уж ханаш дагайоагӀараша дувцаш хиннад, миччахьа саг йоагӀача, йодача, хьоашалгӀа баха шу оттадаьча, Ӏалаудина Муса воккхагӀа хиларах а, къаман Ӏадаташ довзаш хиларах а, тхьамадалла хоавора, яхаш. Цудухьа райкомерча наха шоллагӀа цӀи енна хиннай цунна, «ВиълагӀа секретарь» аьнна. Пхе шера парте райкоме болх баьчул тӀехьагӀа, из къахьега вода Наьсарен АТХ. Йоккха автобусаш хулар цу хана Наьсарерча автобоахаме. Царех цаӀ «Лиаз» Мусайна еннаяр. Уж дукхагӀча даькъе гаьнарча моттигашка ухаш яр: Махачкале, Нальчике, Шолжа-ГӀалий тӀа, иштта кхыйолча моттигашка. Делкъийна хӀама даа из чувеча, гонахьарча берий чӀоагӀа сакъердалора цун автобуса чу чухайша дагӀарца. Цу хана машинаш кӀезига яр Наьсаре, эггара сий долашагӀа дола нускал а цу тайпарча автобусаца доаладора. Цхьа ха яьлча, ший доалахьа машин йолаш болча наха юкъе хьалхарчарех цаӀ вар из. Цо ийцаяр кӀайча беса «Победа» яха машин, чӀоагӀа лоархӀаш яр из вайцига. «М-21» яха «Волга» еце, цул дикагӀа машин яцар. Коа ягӀача дитткомара кӀалха латташ хулар из цхьайолча хана, тӀатесса гата долаш. Шерра дӀаяьржача комаро ший басар дора коа венача сага а иштта шийна кӀалха нийсденнача кхыча хӀаманна а. Ахкан хана цо берашта даьча дикахетарах, хетаргахьа, боккха маьл хургба цунна. Цу заман чухьа берашта эггара дукхагӀа езаш хиннача моттигех яр Шолжа йист. ДӀайха денача дийнахьа, малх чубизаргахьа лестача, юкъера бераш чу а ховшадийя, «Победаца» Шолжа тӀа дугар цо. ХӀанз мо доацаш, бердаш диза доагӀар из хий, цхьайола моттигаш саг къайлавоаккхаш хулар, лаца чкъаьра а бар Шолжа чу. Сарахьа мелделе, геттара тоадале хулар хий. Муса ше а лувчар Шолжа чу, берел эгӀа е магӀа ваьле. Цига шоаш юхадигарга сатувсаш дӀахьора бераша бӀарчча ахка, ишколера цӀагӀа долча юкъа. Ахка чакхдалале мессехказа цига даха вӀаштӀехьадоалар цар, Мусай гӀонца.

Из дика саг хилар белгалдеш тайп-тайпара моттигаш яр цун вахаре. Гонахьа бахача наьха цхьанне а телевизор йоацача хана, цун цӀагӀа яр кердача заман тамаш. Из магӀаяьккха а ца лоаттаеш, чуваьннача уйча латташ хулар. Цхьадолча дийнахьа, дика кинофильм хилча, кинотеатре санна, гулделе, уйче хьалйизза дагӀаш хулар бераш. Цу коарча наха шоаш цу гӀулакха раьза боацилга хьахайтацар, белабеле тӀаэцар цар кино хьажа ловш дола бераш. Цхьанне йоацача хана, цу коа телефон а яр. Из а чӀоагӀа накъайоалар гонахьарча наха, моллагӀа сагота гӀулакх эттача. Хий чудуллача, газ юллача хьалха хулар из, моллагӀа гӀо эшача оарцагӀвоалар.

Къахетаме а боахам лелабе ховш а саг вар ковна да. Доахан леладора цо. Цхьабакъда уж е моцалла е кхыдолча бахьанах цӀаккха Ӏехаш хазацар. Ше къахетаме саг хиларга хьежжа, царга дика хьожар из, эггара дикагӀа дола доакъар а Ӏалашдора царна, уж Ӏангара дахар духьа. Кхыметтел чакхъяьккхача чахрех яь жом яхьар цо царна, уж тоаденна а унахцӀена а хилийта дагахьа. Цхьаькха цхьа моттиг а яр, из къахетаме а ший тайпан нахах дог лазаш а хилар дагадохийташ. Оздой цхьа дезал бар Казахстанера цӀабаьхка, баха хӀанзарчоа моттиг йоацаш. Цар цӀераш а дагайоагӀа сона. Воша вар Нажмуддин яхаш (массане Нажиг оалар цох), йижарий бар ЦӀокии Хадчати яхаш. Бокъонца шоай фусам а хинна баха ховшшалца, диъ шера ах шера Мусай коа баьхар уж. Ший тайпан наха лоархӀаш а сий деш а вар из гӀалгӀай къонах, цун дегӀах цу тайпара эздий гӀулакхаш дахкарах.

Духхьал шийчарна накъаваьнна ца Ӏеш, хийрача наха а гӀулакхаш деш хиннад цо.

- Хийла саг тӀавоагӀа сона хӀанз а, иштта Мусай йоӀ йий хьо аьле. ГӀулакхаца, наха накъавоалаш, эздий саг вар из аьле дӀаболх, - йоах Радимхана.

ДӀахо дукха а тайп-тайпара а балхаш даьд наьсархочо. Нах кхувлача автобусий колонне, Наьсарерча заготконторе, Наьсарерча трикотажни фабрике. ТӀеххьарча моттиге юххьанца кладовщик хилар из, цул тӀехьагӀа - кӀадашта басар деча цеха начальник. Хоза а тамашийна а цех яр из. Ишколе деша дагӀача хана, цига экскурсе дигадар тхо. Цу цехе йоккха чараш латтар, чухьнахьа басар долаш, хьадоагӀаш долча кӀада шера оаса цу чара чу Ӏочу а баьле, хьалъарабоалар, тӀаккха кхыча беса хулар из, басар дар бахьан долаш. Цу чу болх бу Мусас шин шера (1975-1976). Цул тӀехьагӀа цо хержа къахьегам чӀоагӀа эшаш бар вай республике шергара шерга дукхагӀа хулаш латтача машинашта, къаьстта «Жигулешта». Наьсарен кхале цхьа моттиг яцар уж тоаеш, шоай доалахьара хӀама хьадеш бола, коа-карта къахьегаш бола нах беце. Шолжа-ГӀалий тӀарча «ВАЗ» яхача автоцентре балха дӀаэц из, цул тӀехьагӀа эггара хьалхара Наьсарера цун филиал хьаелл цо. ДукхагӀа болча наха из йовзар Оздой Мусай техстанци санна. Из яр Наьсар-Кертен доазон тӀа. Цига массехк бокс яр, машин дӀачулалла йиш йолаш, цар чу болх беш бар тайп-тайпара говзалаш йола нах. ХӀаьта машина моллагӀа «лазар» довзаш, из дӀахьеха ховш вар уж тоаеча слесарий-пхьарий бригадир. Мишта бора цо а цун новкъосташа а из болх гучадаккха хала дац. Цун къахьегама книжка тӀа даьча йоазонна юкъе да «ВАЗ яхача спецавтоцентра сийлен книжка тӀа дӀаязваьв» яха йоазув. Из даьд 1980 шера маьцхали бетта 29-ча дийнахьа. Кхы а цхьа шу даьлча, 1981 шера бекарга бетта 28-ча дийнахьа, цунна лу Сийлен грамота. Цу масалаша дика тешал ду, Наьсарерча техстанце нах раьза хургболча тайпара къахьийга хилара.

ЧӀоагӀа цун сий деш, гӀулакх доагӀаш вар из Наьсаре ваьхача шоай тайпан моллаца Саьлмарзий Махьмадаца. Цу молла воӀа Мухьмад-Башира Мусайх аьнна дешаш дӀаяздаьд аз. Хьожаргда вай цо фу аьннад ший тайпан вешех:

- АӀувза биллахӀи минаш-шайтӀоанир-рожийм. БисмиллахӀир-рохьманир-рохьийм. Со Оздой Мухьмад-Башир ва, Саьлмарзий Махьмада воӀ. Со хӀанз тхоай даь-вешех Мусайх лаьца йистхила воалл. Муса Ӏалаьмате дика гаргара саг вар, ший цӀенна дика саг вар, ший дезалца дика вар. Лоалахошта дика лоалахо вар, тайпан наха дика саг вар. Эзделца вар, камаьрша саг вар. Тха даьца чӀоагӀа лерхӀам беш, из чӀоагӀа лоархӀаш вар из. Кхоаччарча вежарел вогӀ воацаш, тха даьца гӀулакх лоацаш вар. Цул вӀалла чухьнаха йоацаш, дика саг цун сесаг Маруси а яр. Дала гешт долда цунна а Марусена а, шаккхе дӀабахаб уж. Мусайх дувца дукха хӀамаш да, дийца варгвоацаш. Хьо цунца дагаваьлча, хьона хьаде хьехар долаш вар из. Балха волча а нахаца тарлуш хиннав, гаргарча нахаца тарлуш хиннав. Иштта тарлуш баьха лоалахой вӀалла бовза а бовзац сона. Кхоаччара гаргара нах мо шоайла башаш, шоайла хоза гӀулакх доаллаш, дика тарлуш лоалахой бар уж: Салангири а царна юхе ваьха, Бийсолта а, Увайс а, Хамхой Тухан а. Цига дӀавахача, царех хьага а хьеге чувоагӀаш, ишттал дика лоалахой бар уж. Наьха йоацача хана машин яр цун, тхона а наха а накъайоалар цун машин. Дика саг вар-кх из. Дала къахетам болба цох».

Оалаш да, «Ӏа хьай доттагӀа малав хьаоале, хьо малав ховргда сона». Цу эрсий кицо яхар цӀена бакъдолга кхетаду Ӏа, Оздой Мусай доттагӀий малаш бар теркалдича. Ше Махачкалера автодорожни техникум яьккха мара хиннавеце а, цо из яьккхай 1969 шера, цунна гонахьара нах, цунца хьоашал леладаьраш боккхий хьакимаш, Наьсаре а цул арахьа а гӀорбаьнна бовзаш нах бар. Масала, цун фусаме каст-каста хулар Наьсарен кхален исполкома кулгалхо ГӀоандалой Баматгири, Наьсарен коммунальни боахама кулгалхо Йовлой Мухьмад, АТП диспетчер Антошканаькъан Ахьмад, ПМК бухгалтер Марзбиканаькъан Мухьмад, автодора хьаким Ӏоахарганаькъан Къурейш, ЦӀолой тайпан юкъе сий долаш хинна Илез, райпо балха хинна ТӀумхой Къарамсолта, КПСС райкома водитель хинна Харсенаькъан Ваха. Берригаш бийца варгвац.

Ӏалаудина Муса ламаз-марха долаш, дика бусалба саг вар. Ший юрта Ачалкхе, ноанахой бахача Наьсар-Керте сагӀаш дора цо. Моллашта нийса довнашта, пхьенаш дутача юкъеухар из, тоамаш деча кхувлар. Дика-во лоалахошка деча, эггара хьалха гучавоалар. Бошта, лаьрххӀе ваха а вахе, сагӀа деле воагӀар. Мархаш доастача дийнахьа, берригача лоалахоех бӀаргтехе, цар марха къаобала дийце мара, аравалацар из цӀагӀара, кхыча гаргарча наьхацига ваха. 1992 шера ХьажцӀа вахавар Муса, деррига паразаш кхоачашде дага волаш. Лийца боахкача наьха дукха бехк беце, ший новкъост волча судхочунга Йовлой Султанага гӀолла гӀо де хьожар, тешаш боалабора, каьхаташ гулдора, бехке воацилга хайташ. Дукхача наха гӀо дир цо Буро тӀарча тӀема госпитале, «Электроцинк» завода больнице нах дарбаш де Ӏобехкийташ.

Мусайи Марусеи пхи дезалхо ва таханарча дийнахьа, кхо воӀи ши йоӀи: Мухьмад, ИбрахӀим, Темарлан, Марет, Радимхан. Бакъда царех хьаваьннараш 83 ва. Доккха беркат да из.

Оздой Ӏалаудина Муса кхелхав 2006 шера, дӀавеллав Наьсарерча ГӀоазота кашамашка, цига йоалл 2021 шера кхелха цун фусам-нана Малсаганаькъан Маруси а.

Оздой Ӏалаудина Муса