Мехкдаьттхой денга
Даьхен рузкъа дебадаь нах
ГӀалгӀай мехкдаьттхой шахьар МагӀалбик хьакхелла сов дукха ха еце а (1933), цу ханналца вай мехкдаьттхой хиннабац ала йиш яц. Са даь-да 1890 шера ваь хиннав. Цо дувцаш хезад сона; шийл воккхагӀа ши воша вар, яхаш, Шамали Малсаги цӀераш йолаш. Уж 19 бӀаьшере баь хиннаб, цар шераш, уж баьха ха меттаоттае йиш яц хӀанз. Цу ханара кхыбола кагий нах санна, шоай рузкъа лохаш, Россе импере гӀолла гобоаккхаш лийннав уж шаккхе а, даим цхьана волаш. Са даь-да кхувш воагӀаш (тамашийна хӀама да цу хана уж эрсий меттала йоазув ховш хилар), цар шоай зӀамагӀа волча вешийга каьхат яздеш хиннад: «Водка не пей, табак не курь!» – аьле, иштта цунна хьехам беш. Уж Киеве а Буро тӀа а лелаш, цӀагӀа хулаш хиннабац. Бакъда Шолжа-ГӀалий тӀа болх бе сайца хиннаб уж цхьан юкъа, «Ахвердов и Ко» яхача мехкдаьттан компане, уж белггала цига фу деш хиннаб ала хала да. Бакъда эсалча, маӀача сагага товрбоацача балха тӀа уж хиннабоацилга хов, цар хьабахьаш хиннача наькъах а, майрал а денал а Дала денна кагий нах хиннаб уж. Из ха йиш я даим вахара аьттув лехаш уж лийнна хиларах.
Мала хиннав Ахвердов, цун Ко фу деш хиннай? Ахвердов Иосиф Аветович ше Буро тӀара адвокат хиннав, бакъда цун аьттув баьннаб: Шолжа-ГӀалий тӀарча мехкдаьттай гӀувнашта меттел, бурув детташ «Ӏаьржа дошув» даха волавенна предприниматель хиннав из. Мехкдаьтта кӀеж етта доладелча, цун кулгалхо Ахвердов волча Буро тӀа хьааха баьннаб дунен тӀара миллионераш, Альфред Нобела веший-воӀ мехкдаьттхо Эммануил а хиннав царца. Балха эшаш дола ахча а тӀааха даьннад, вай тахан инвестицеш оал царех. Геттара дӀаяйзай мехкдаьттан Шолжа-ГӀала.
Цун компане къахьегаш хиннав аз лакхе хьоахаваь са шиъ даь-даь воша. Цул совгӀа, вайна ца бовза мара, кхыбола гӀалгӀай а хинна хила тарлу царца. Уж шаккхе а саг йоалаелехь веннав. ЦаӀ – набахта, вож – цӀагӀа. Царех цхьаннена Галашка дийха дагӀаш нускал а хиннад. Бакъда из цӀадоаладале, кхелхав из. Хетаргахьа, из Шамал хиннав. ВоккхагӀвар а набахта веннар а из хилча санна хет сона, даь-дас дийцачох. Уж мехкдаьтта доахача балха хиларах а цар кхыдолча вахарах а язъе роман йолаяьяр аз 80-гӀа шераш чакхдоалаш, бакъда Шолжа-ГӀалий тӀа лаьтта тӀом бахьане, са цӀагӀа мел хинна йоазув, дӀадихьа, дайна дӀадаьлар.
ДӀахо дӀайодача хана, Советий зама аргда вай цох, дукха цӀихеза мехкдаьттхой хиннаб, гӀалгӀай къамах хьабаьнна. Цу хьакъехьа вай заманхоех роман язъяьй Боканаькъан Хаме Ахьмада «Седкъашта юкъе седкъа санна» аьнна цӀи а тилла. Цига газ а «Ӏаьржа дошув» а доахача «МагӀалбикмехкдаьтта» НГДУ къехьегаш хиннав оператор вола Лоалахой Бийберда Ахьмад. Цо мел доккхий толамаш даьхад ха йиш я цунна тийннача паччахьалкхен совгӀатех. 1971 шера цунна енна хиннай Социалистически Къахьегама Турпал яха цӀи, Ленина орден.
Цу мехкдаьттан НГДУ керте лаьттав гӀорваьнна мехкдаьттхо хинна Пхьилекъонгий Султан. Из ваь хиннав 1913 шера, йӀаьххача хана мехкдаьттхошта керте латташ, доккхий толамаш даьха саг хиннав из а. Цунна енна хиннай СССР сийдола мехкдаьттхо яха еза цӀи, Советски Союза 8 съезда балха юкъе дакъа лаьцад цо, РСФСР а НГӀАССР а Лакхехьарча Советий депутат хиннав Ӏаддала Султан. Цо кулгал даьча моттигерча къахьегамхошта Лоалахой Ахьмада, Паук Маринайна, Колесников Фёдора, Левшин Александра енна хиннай къахьегама турпалий цӀи.
Доккхий толамаш хиннад 60, 70-ча шерашка магӀалбикахоша даьхараш, цар даьккха хиннад 7 миллион тонн мехкдаьтта. Тахан иштта доккхий толамаш деце а, мехкдаьтта доаккхаш болх бу МагӀалбик-Махьмад ХитӀе, Илдарха-ГӀала-Ачалкхе яхача моттигашка.
70-гӀа шераш чакхдоалаш, МагӀалбикерча мехкдаьттахошта хьалхашка къамаьл де а байташ еша а даха путёвкаш еннаяр байтанча, РСФСР засл. артист хиннача Хамхой Ахьмадаи сонеи. Тхо хилар Махьмад Хи тӀарча мехкдаьтта а газ а чакхйоахача заводе. Эрсий кхалсаг яр цига цу хана директор, тхо боккхача безамца тӀа а ийца, ерригача завода болхлой гулбаь, актови зале къамаьл дайтар цо. ШоллагӀа тха вӀашагӀкхетар хилар «МагӀалбикмехкдаьттан» УБР. Хьаьшашта кийчдаь латтача УБР цӀагӀа бийса а яьккха, шоллагӀча дийнахьа цӀадахар (Шолжа-ГӀалий тӀа) тхо.
Тов бетта 7-ча дийнахьа мехкдаьттан болхлочун Ди да. Цу цӀайца даькъалабувца лов вай республикан а берригача мехка а «Ӏаьржа дошув» доаха болхлой.
