Мехка куц эргадаьннад
Дӏахо вайна эшараш
Вай Гӏалгӏай мохк хьахинна, хьаэтта иштта дукха ха яц. Эзар ийс бӏаь дезткъа шийттлагӏча шера аьтинга бетта диълагӏча дийнахьа меттаоттайир цун паччахьалкхе. Цхьан оагӏорахьа диллача, дукха ха хетац; шоллагӏча оагӏорахьа дикка ха я. Вешта аьлча, саг нанас ӏоваь, кхеваь, нийсвенна дӏаотт ткъаь кхойтта шу даьлча; деррига хьаькъал хул яьхад вай даьша из ха яьлча. Хьаде дезаш, кхоачашде дезаш, дукха хӏамаш да; тӏаккха уж хӏара денна хьаӏов, алсама хул; цаӏ даь ваьлча, шоллагӏадар хьаотт. Иштта кхелла да укх дунен тӏара вахар-лелар, гӏулакх.
Паччахьа Росси йолча ханара зама хьоаергья аз укх йоазонца. Вай Россе паччахьалкхенца барта даха, цхьана даха дукха ха я. Эзар ворхӏ бӏаь кховзткъа иттлагӏча шера, дош денна, бувзамаш чӏоагӏдаьд. Цу хана денз, вайна массанена ма харра, воашкара зовзал, эсалал гуча ца йоалийташ, тешам ца боабеш хьадаьхкад таханалцца; из вӏаштӏехьадаьннад: вай къоаной къонахий хиннаб, деша дай хиннаб, доттагӏий лорабаьб. Вешта аьлча, сона ала ловргдар сайгара, кхыбола никъ вайна тӏехьаленна, пайдане хиннабац. Иштта хиннадецаре, чӏоагӏа хало хургьяр вайна, хӏана аьлча вӏалла дукха хиннадац вай къам. Цу хана шоаш хьатӏаийца декхараш дика чакхдоахаш, тӏема инаралаш, мугӏарера тӏемахой хиннаб къаман. Революци йоаккхаш, Граждански тӏом латтача хана, хьалхара Дунен тӏом лаьттача шерашка, къаман къонахий массанахьа тӏемашта юкъе доакъошхой хиннаб; шоаш хиннача цӏи йоаккхийташ, сий лорадеш, тӏемаш даьд. Сийлахь-боккхача Даьймехка тӏем тӏа доккха дакъа лаьцад, таханалцца де доацаш байна, кора ца боагӏаш ба тӏемхошта юкъе цхьабараш, дукха турпалаш ба; турпала цӏи йоаггӏашехь, из дӏацакхаьчараш ба. Цу хана хиннача Бере, моастагӏаша лелабаьча харцон наькъаца дувзаденна да из, амма иштта хиннадале а, вай къонахий боха ца бохаш, цӏераш хувцаш, тӏом бӏаь ба, тахан из боаккхача лерхӏаме да, дувца хӏама да миччахьа.
Нийса хургдац аьнна хет сона, се хьалкхийна Эса-чӏоже улла Мужече хьоаха ца йича. Цу хана Первомайски кхален Луговой юрт оалаш хиннад цох. Мужеча вай цӏадаьхкача хана С. Орджоникидзе музей яр, из лораваьраш цу юртара нах ба тайпан Хьакхенаькъан, цар цӏагӏа хиннай большевикий ӏаьдала штаб.
Вай арадоахача хана цига хьун завод хиннай, хьунагӏара хенаш шерчашца текхадеш ӏокхухьаш болх беш; автоматий дахчан бовхамаш, фецарча кемай дахчан ткъамаш, иштта кхы эшараш хьадеш хиннад цига. Цун ший истори да. Цул совгӏа, хи тӏа болх беш энерги йоаккхаш, Эса зӏамига станци хиннай, тахан цун пенаш латт цига 70-80 см сомал долаш. Цу заводе тӏема ха хиннад, ткъаь итт сагах латташ, цар хьаким хиннар Балайнаькъан Элжаркъий Ахьмад ва. Завода директор хиннар Долакханаькъан Довта Баӏадал ва.
Сай къамаьл тӏадерзаду аз, вай мохк хьакхоллара, цигара денз хьайоагӏача хана. Вай хьалхара Мехкада, рузкъа хинна, цу хана хиннача Россе Президента Б. Н. Ельцина хьожаваь Овшанаькъан Р.С. вар. Вай къаманна боккха кхаъ бар цу хана «Мехкахдаьхача къамех дола Закон» арадалар. Бокъонца паччахьалкхенца хила дезаш дола дезадараш да вай тахан. Паччахьалкхе болх беш хьайоагӏа, дукха дика хӏамаш да вай мехка. Ший бола низ, говзал, маькарал дӏатӏаяхийта болх бир Султана Руслана, ший рузкъа мел да. Массадола хӏама ший ханаца латт, рузкъа кхоачаделча саг дӏавода, кхывар воагӏа.
Заьзганаькъан Мухьмада Мурад волча хана, доккха хатар хилар вайна 2002 ш. Наха дукха зенаш хилар, хӏаьта цо хьийгача къин, Даьла низаца, ахчанца, гӏишлон материалаца, наха дукха цӏенош хьалдир. Цул тӏехьагӏа, 2004 шу дӏадолалуш, ӏаьдала чурча гӏулакхий болхлошта хьожадаь, чоалхане ха хилар бахьане дола ахча хьадала болабелар. Дувца велча дийца варгвоацаш, дукхача наьха таронаш хьахилар. Фу дергда Даьла кхела, хала денош даьхкар, моастагӏаша нах боабеш моттиг нийсъелар.
Рузкъа мел да цо болх баь, цун когаметта Евкуранаькъан Юнус-Бек хьожавир. Бакъдар дувца деза, дунен тӏара хӏама хано дӏанийсду. Баматгире Юнус-Бека кулгал деча хана, вай мехка дукха берий бешамаш, ишколаш йир; иштта хьалдир дарбан цӏенош, культуран кхуврчаш. Эздий фусамаш, цӏенош, спортивни гӏишлош йир. Ший рузкъа кхоачадаллалца болх бир цо.
Тахан вай къаманна кулгал деш мехкада Келаматанаькъан Махьмуд-ӏаьла ва. Болх беркате хилба массане а. Цун керттердар, къамаьлага ладийгӏача, вай лоалахошца бувзам хила беза, культура дӏа-юха эцаш, халкъа боахама дерригача доакъошкара поалхам екъаш, пайдане долча наькъашца даха деза, иштта кхы дӏахо а йоах цо. Сога хаьттача, из лерхӏаме, корта болаш да.
Сайх бехк цабиллар дех, се ваха юрт хьоахаергья аз. Тха юртда Келаматанаькъан Муса ший даггара болх бе гӏерташ ва. Наьха юкъара салоӏама моттиг тоаяьй цо. Берашта ловза, шоай ноаношца ӏоховша моттиг я. Бийсан сердал я, гобаьккха карт я, къайла я, тӏахьожаш саг ва. Керда нах бахача, дукха ха йоацаш, чудиллад хий, урамаш, гӏашлой наькъаш даьхка, тоадаьд; бӏоагӏий дегӏа, сердал йилла, нувхаш чукхувса аьшка яьшкаш оттаяьй. Ишколаш мел йолча кхерамзлен белгалонаш яьй, светофораш ехкай, иштта хувцамаш да гӏалгӏай мехкарча кхыча юрташка. Сакхетам хилча мохк чӏоагӏлу оалаш да. Дӏахо вайна къаьстта эшар барт, цхьоагӏо, тешам, вӏаший дашар, «со» яхаш сонта цахилар, нахах во цӏераш цатехкар, наьна мотт бувцар да, ший меттал дезагӏа фуд?
Балайнаькъан Хьасан, Эбарга-Юртара депутат.
