Дега Ӏаткъаш дола хаттар

- МалагӀча меттала да ер?

Фу маӀан да цу хаттара кхетаде хала дац, из наьна меттала хилча бакъахьа хеташ деш дац из хаттар, эрсий меттала хилча дика хеташ деш да. Цу хаттара духьала сай хатта безам бале а, ца хоатташ Ӏа со хийла:

- МалагӀча меттала хила дезар из?

Цунна тӀехьа фу доагӀаргда а хов сона, нагахьа санна аз иштта хоатте. Цо аргда:

- Сона гӀалгӀай меттала деша мича хов.

Цу тайпара аргдараш кӀезига бац, дукха ба, из да эггара новкъагӀа дола хӀама. Цхьаволча сага цу гӀулакхах курал еш санна а оал, шийна наьна мотт хац аьле. Цу хана из саг дегаза ца хете а, амма цунна нийса, цунга кхоачаш хеталу. ГӀалгӀай мехка мел кхийна нах укх тӀехьарча 50 шера ишколе дешаш хиннабале, царна наьна мотт хьийхаб 11 шера. Дукха ха я-кх из. Керта чу вӀалла хьоа боаллача сага цу юкъа язде, Ӏодеша ховргдолаш къаман мотт Ӏомабе беза. Декхар да цун из Ӏомабе, кхоъ яккхал язде а из оценка яккхал деша а. Ийс шера наьна мотт, 11 шера литература Ӏомаду моллагӀча вай республикерча ишколе. Нагахьа санна цхьанне хоатте:

- МалагӀча меттала да ер?

- Деша мичахьа ваьгӀав хьо? - ала безам хул.

Цо ХӀирий мехка, Магадане, Ярославле, Питере е Москве оале; цунга ала хӀама дац. Амма из Даьймехка дешаш хиннавале, цу юкъа (11 шера) из деша Ӏомавеннавеце, цунга хатта деза:

- Наха ишколе дешача хана, хьо фу деш хиннав?

Бахьанаш тайп-тайпара хургда цо кхувла: тхона из лерттӀа хьахецар, тха уж урокаш хила-м хилацар, со цу уроках мукъавалийтавар, хала мотт ба гӀалгӀайбар, иштта кхы дӀахо а. Царех цхьаккха бахьан цӀенхашта дац, аьнна, хет сона. Нагахьа санна цунца цхьан классе даьгӀача 25 берах шиннена деша, язде ховш хиннадале. Цу шинне мишта Ӏомабаьб къаман мотт, лакхе мел дувца бахьанаш доллаше а? Ӏомабаьб шоай цунца чам хиннадаь, шоай къаман а метта а сий деш шоаш боландаь. Дукха дийцад вай, гӀалгӀай метта 46 алап да, царех 33 эрсий алапаш да, 13 мара цӀена гӀалгӀай алапаш дац. ТӀаккха цхьайтта шера 13 алап Ӏомалургдац, царца деша могаргдац яхар фу саг хила веза? Бакълувш вола саг ва-м сона оалалургдац цох. БӀарчча шера цхьа алап Ӏомадича а, ишкол яккхале деша, язде ха деза моллагӀча гӀалгӀай бера.

Кхыча вай мехкарча бахархошта бокъонца дола цу деша бахьан малагӀа да ца ха а тарлу. Уж теша мег хӀилла ювцаш волча, тайп-тайпара бахьанаш кхувлача «кӀолдаш» йоахача дешархочох, цхьачарна цох къахета а тарлу, мотт хала а болаш цунна Ӏомабе низ дӀацакхачарах. Цу тайпарча дешархочох къа хета дезац шоана, аргдар аз, цу берах дог лазаш болчарга. Аз 30 шера гаргга болх баьб ишколе 5-9 классашка наьна мотт, литература хьехаш. Мекъа, деша безам боаца дешархой ба шоана уж хабараш дувцаш, шоай къаман мотт ца Ӏомабеш, ишкол яьккха баьнна дӀаболхараш. Кхы хӀама дац из мара. Наьна меттах во дешача берага урока тӀа книжка хилац, библиотекера мах боацаш дӀаденнадоллаше, из ишколе хьакхахьац цо; цу тайпарча дешархочунга хувцаш леладеш ши тетрадь хилац; бӀарчча шера цхьа параграф Ӏомаяц, цхьа стихотворени дагахьа хьаювцац. ЦӀагӀа лерттӀа болх биц, урок Ӏомаеш; боккхагӀчар а хьабехац цунгара цӀагӀа бенна болх. Цигара хьадоагӀа деррига. Саг йоагӀаш-йодаш, Дала ма дахьалда, саг велча, бӀарчча кӀираш доах ишколе ца боагӀаш, шоаш хьа ца ухе а, цхьадола бераш хул параграфаш Ӏомаеш, литературан йоазош дешаш. Цу тайпара цхьа кӀаьнк вар аз хьехача классе дешаш. Нийсса ах урокаш юкъеютар цо, хьа ца ухаш, бакъда диктант долча дийнахьа хьа вайя, 4 е 5 яха оценка яьккхе дӀаводар. Белггала гуш хулар из, дер дайна ца лелаш, урокаш Ӏомаеш хилар, хӀара дийнахьа ишколе хьаухарашта нийсса цунна къаман мотт ховлга. Иштта хул ийман дола бер, дика дешархо, цо цӀаккха доацаш дола бахьанаш лехаргдац ше во дешаш хилара.

Цхьаькха цхьа хӀама а зийнад аз, царг тоае додаш дола бер гӀалгӀай метта урок йолча хана цига даха дезаш хул, мовлат дешаш чуваха везар а гӀалгӀай метта тӀара тӀеравала везаш хул, корта а цу урока тӀа лазабоал, маьчи а цу урока тӀа йох, хачи а гӀалгӀай метта урок тӀакхоачача хана яттӀ, уборшица маькх эца тика тӀа а цу урока тӀара вохийт... Кхы а дукха да уж-м. Ховргбий цунна тӀаккха къаман мотт, бе-беча гӀулакхашта дӀа-юха хехкаш йола хулла санна, из 11 шера лелаш хилча. Цудухьа иштта ишкол яьккха арабаьнначар ала тарлу, Ӏа шоашта газет е журнал дӀаделча:

- МалагӀча меттала да ер?

Из цо аьлча, цхьаболча наха хетадала тарлу цунна эрсий мотт дика хов, аьнна. Хац шоана цунна эрсий мотт а, ший наьнабар мо мара. Иштта моттийта дӀаоалаш дешаш да уж цо оалараш, «А» аьлча «Б» ала шийна ца хойя а. Цхьайолча хана цу гӀулакха бехке хул хӀанз баьнна «суперродителаш». Царна а дезаш хилац шоай бер наьна мотт Ӏомабеш хилар. Царга мел доагӀаш дола во хьадаьр из мотт болаш санна, хул цар къамаьл. «Тха бер кхыдола Ӏилмаш Ӏомаде дитац цо», «кӀаьнк лор хила гӀерташ ва, сенна беза цунна гӀалгӀай мотт», «из Ӏомабаьбар аьнна, цунца болх бе моттиг яц вайцига», «республикера дӀаараваьлча эшаш бац-кх из мотт», иштта кхы дӀахо а. Республикера ара а банна, мича болхаш ба мича хов сона вайцига ишкол мел яьккхараш, арабаьннараш а цхьа юкъ яьлча, «женкӀ» аьле юха цӀаовтт, олла бихьа яй санна. Цу тайпара даьсса хабар дувца дай-ноаной дукхагӀа е Шолжа-ГӀалий тӀа е Буро тӀа баьхарех хул, шоаш а Ӏомабаьбац цар наьна мотт, шоай бераша ца Ӏомабича а сагота бац. Из чӀоагӀа во а да. Духхьал цхьан сага, шин сага вахара Ӏеткъа Ӏац цу тайпара хӀама, бӀарчча къаман гулакха, культуранна, литературанна, кепайоазонна Ӏаткъаш да из. Нагахьа санна из дагадохаре, кӀеззига хувцабала мегар кхоана хургдар зувш боаца дай-ноаной.

ГӀалгӀай къаман геттара дика йоазонхой хиннаб тайп-тайпарча ханашка, царех дукхагӀчар даь йоазош гӀалгӀай меттала да. Уж Ӏодеша ца ховча наха дукха хӀама дитад ца Ӏомадеш вай Ӏадаташца дувзаденна, къаман юкъе лелача гӀулакхех, эздийча сага оамалех. Дукха вай истореца ювзаенна моттигаш юс царна ца йовзаш. Литература-м хӀаьта а вета а довзацар царна. «Эрудиташ» яхача передачага хьежача ховргда, царна литература а вай йоазонхой а мишта бовз. Эрсий меттала яздаьча книжкай автораш, йоазош довзаш хул уж, царгара дӀаийккхараш довзаш а ца довзаш а, харцахьа-бакъахьа хьадувц.

Укх шера ишкол яьккхача дешархошта юкъе 252 саг ва йоах дошо майдилгашца дийша, дотояраш яьха а ба дукха. Сона доккха дикахетар хиннад цох. Дошо майдилг яккхал цар наьна меттах, литературах дика дийшаделе, из боккха низ ба. Царгара доккха беркат хьадаргда дуккхача царна гонахьа бахача а болх беча а наха. Вешта аьлча, цар диктантах «5» яха оценка яккхал наьна мотт дика караберзабаьбале, царна ламазаш де мегаргда, цар аьттув балар Даьлагара дехаш. Нагахьа санна царна из ца ховшшехь дошо майдилгаш еннаяле?.. ТӀаккха хац сона. Эрсий меттала аьлча «липови медалисташ» хул царех. Са теша безам ба, цар наьна мотт а дика Ӏомабаь хиларах.

ХӀара гӀалгӀачоа къаман мотт ховш хилар да вайна эшар, тӀаккха нийслургбац вайна юкъе, газетах е журналах:

- МалагӀча меттала да ер? – хетташ бола нах.