Цу тайпарча наьха цӀераш адамий дегашка ях, шергара шу массаза дала керда а ювлаш. Цудухьа тахан а из дагавоагӀараша дийцачох гуш да, цун сий лакха лоаттадеш хилар. Из хиннав цӀихеза революционер, цу ханашка денал хиларах белгалбоалаш хиннача нахах хиннав из, яхаш, дувц юртхоша, Ӏаьдалцардар, нахацардар цхьатарра бехктокхаме дӀахьош а хиннав. ГӀалгӀай къаман шарӀан керте лаьттав из. Цхьа ха йоагӀа къонахчунга, долаш дола денал гойта дезаш. ДӀадахача бӀаьшерен ханашка, уж моттигаш дукха а нийсъеннай. Царех хиннай деникинцаша тӀом тӀабенар. Царна духьала тӀом баьб Торкхо-Хьажас. Мангало буц хьокхаш санна, бӀухой легабеш лаьттача тӀем тӀа, Торкхо-Хьажас ший дакъа юкъедихьар моастагӀа вохавеш. Цига шийна уллув цхьаькха ший юртхо Аькхмед-Хьажа а волаш, говраш тӀара Ӏо ца боалаш, моастагӀчун бӀуна духьаллаьттар уж. «Юртара цаӀ хилча а тоъаргда яхь, денал долаш», - оалаш хезад вайна. Из, бӀарччача юрта меттел, мехка а хьалхаоттаве мегаргволаш саг хиннав, яхаш, дувц цох СоагӀапча депутат волча Галай Умалата. Дукха дика нах хьабаьнна юрт я СоагӀапче, уж мо болча къонахий сийна, шоай юртахошта а мехкахошта а карагӀдаьннар диц ца де, аьнна, хьайийллар Йовлой Къурейша укх юрта музей. Цу музее го йиш я, вай бувцача къонахий сурташ. Уж-м дукха а да, хьалтеха доахкаш. ДӀаяхача ханашкара атта тахан корадергдоаца цу ханашка гӀорбаьнна хиннача наьха сурташ, къаман вахаре лелаяь къаьнара хӀамаш, дукха гӀирс ба тахан музее го йиш йолаш. Буро магӀара, нийсагӀа аьлча ДӀаьхача къухара, Онгуштара Ӏоволавенна, ТӀой-Юрта, Сурхо тӀа, Оалкама, ше хӀанз вахача СоагӀапча кхаччалца йолча дукхача кхыча юрташка гӀолла, цу наьха цӀераш меттаоттаеш, къахьийгад Йовлой Къурейша. Цу юкъе ба Тоаркхо-Хьажа, Аькхмед-Хьажа, кхы уж мо бола къонахий а. Уж ба хьалхарча а шоллагӀча боккхача тӀем тӀа дакъа лоацаш хинна вай даьй. Вайна дика хов Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀом лаьттача шерашка, дуккхача вай мехкахошта, цар цига гойтача тӀема говзалах, царна карагӀдаьннача гӀулакхех Советски Союза турпал, аьнна, цӀи яла оттаяь хиннилга. Уж вай бӀухошка хьацакхачара бахьан да, вай къам тийшача балхах мехкахдаккхар.

СоагӀапче, дукха яхь йола къонахий баьха, ший тайпара истори долаш, юрт я. Укх юртхой атта доацача вахарах язду «Беке къонгаш» яхача ший романа тӀа халкъа йоазанхочо Боканаькъан Ахьмада. Из доацаш а, цун кхыча романаш тӀа хоалу СоагӀапченца овла бола дувцараш. Юххьанца Ногцард яхаш хиннай из. Бер чу иллай из хьалхарча ханашка, цхьабола гӀалгӀай Истмале (Турци) дӀабаххалца, цул тӀехьагӀа, царех цхьабараш юха Даькъастен чу баьнначул тӀехьагӀа, Ӏойиллай СоагӀапче. Из чӀоагӀдеш дийцар укх юртарча тхьамадаша, царна юкъе депутат Галай Умалат а вар. Юрта Ӏочуоттача латтача сийленга тӀа СоагӀапча 1863 шера Ӏойиллай аьнна латт, иштта дале а, наха яхачох, ер юрт кхы а хьалхагӀа йиллай, цу хана йоазув а башха дегӀадена хиннадац, наха шоайла дӀа-юха ювцача ханех мара ховш хиннадац из. Галай Умалата дийцар тхона: «Хьалха укх юрта гӀолла говрбаьри чакхвоалаш хилча, юрта йистте ше кхаьчача, тӀера Ӏо а ваьле, говра юхь лаьце, юрта юкъегӀолла Ӏочакхвоалаш хиннав. Из дувзаденна хиннад, юртхошца лерхӀам хилар хьагойташ долча куцаца. Иштта лоархӀаш бола къонахий баьхаб укх юрта», - аьлар цо.

Исторега хьежача, гуш да уж нах тахан а юртахошта дагабоагӀаш хилар. Царех хиннаб Ӏилма дийша бола цӀихеза моллаш: Галай ИбрахӀим, Келиганаькъан Осман, Боканаькъан Бексолта. Карарча хана а барт болаш, шоай хӀама сийленца дӀадахьа гӀерташ, нах бах укхаза.

«Хала хете а, тахан латташ йола зама дикка хувцалуш йоагӀа, е наха шоай харцбаьнна дезал юхатоха хац. Царех малагӀа нийса да е дац оалалургдац сога, бакъда молхашца кегабенна вай кагирхой кхетабара болх юхасеца ха енаяц тхога. Се наха хержа юрта депутат хиларах тарра, аз а иштта тха юртарча боккхийча наха а цу даькъ тӀа къахьег. Сатувс оаха из зулам вайна юкъера дӀадаларга», - йоах Умалата.

Дукхача хана денз, ший овла а болаш, этта яьнна юрт лоархӀаш, дика гӀулакхаш карагӀдувлаш бола къонахий баьхача СоагӀапча барт а цхьоагӀо а хиларга сатувсилга я. Де дезар цаӀ да, кӀаьд а ца луш, харцбаьннараш юхатохаш, цхьана дӀаайтта къовсам лоаттабе беза вай. ХалагӀча ханашка укх юрта сий доаккхаш лаьттарий цӀераш йоацаяр вай декхар да. ТӀехьенга даим цох хоам беш, из хьалхадоаккхаш хила а деза вай. Из кхоачашде таро я вай; нагахьа санна массане цхьана, къамах, мехках дог лазаш къахьегаш хуле.

Сий доаде а, сий даккха а йоккха юкъ эшац, хӀаьта даьккха даьнна сий лораде аттагӀа да. Сий долчар сий цӀаккха а ма довлда, яхийла цар цӀераш, бӀаьшерашка кердаювлаш!