Нагахьа из болх бе йолаеннаяларе, кирпишк дарегӀа хургьяр, нахага ахчан паргӀато хургьяр. Из бахьан долаш, ши мах телаш кирпишк ийе езаш хул вай мехкахой. ДагадоагӀа сел дукха ха йоацаш сай вахаре нийсденна хӀама. Интернета чугӀолла еттача кирпишкага хьежаш вагӀаш, Прохладни яхача моттиге хьаеча кирпиишка тӀа сецар са бӀарг, хӀана аьлча из дарегӀа хийтар сона, 15 сом мара цадаккхар бахьан долаш. Цох дега тоам хинна, телефон техар аз заводе, цар шоаш хьаяхь аьнна яздаь хилар чӀоагӀа аьттув болаш дар.

- Кирпишк эца безам бар са 15 сом доаккха. Мишта эцаргьяр из? – хаьттар аз завода болхлочунга.

- Мичахьара ва хьо? –хаьттар вокхо.

- ГӀалгӀай Республикера, Магасера, - аьлар аз, цо сай юхь ергхиларах бокъонца тийша волаш.

- Наьсаре тха дилер ва хьона, аз телефон лургья хьона.

Геттара гӀадваха везий са хӀанз. Сай мехкара 15 сомах кирпишк эца йиш хилар доккха дика ма дий! ДӀатехар аз дилерга телефон. Тохарах дехкеваьлар. Пхийтта сомах со эца гӀийрта кирпишк 22 сом доаккхаш хилар. Цигга хаьдар хӀама эца аз дӀаболабаь хинна никъ. Цу маьхах вайцига моллагӀа дика кирпишк эца йиш яр цу хана. Со фу ала гӀерт аьлча, уккхаза вай мехка кирпишк хьаеш яларе, завод хьал ца еш, ахча диараш къаманна сагота хиннабаларе, из моттиг (кирпишках ши мах баккхар) вайцига нийслургьяцар. Укхаза цаӀ вӀаьхий хул, вож къийлу. Хьарам да из е хьаьнала да? Цу тайпара хӀама леладечарна из дагадохац. Цу хьакъехьа-м ший хана Лев Толстойс аьнна хиннад: нагахьа санна цаӀ вӀаьхий хуле, из хул вож къийваларга гӀолла, хӀана аьлча цу къийвенначунгара хӀама да хьалхарвар вӀаьхий ваьр.

Кхыдола товараш а иштта дохк вайцига: хьу, коартол дукхагӀча даькъе арахьара тӀакхухьаш я. Цудухьа еза я маьхашта. Тика чу мел дохка хӀама: дуаргдар, маргдар – иштта маьхаш тӀадетташ дохк. Со кхет уж хӀамаш дохкача нахах, цар а баха безам ба, цхьаннахьара напагӀа а доаккхаш, шоай дезал кхаба гӀерт уж. Амма сона дукхагӀа дагабоахк, дале а деце а сискал ца йиача ца боалаш, тӀа тхов боацаш ца мегаш, цӀийца даьха кепигаш царна дӀателаш бахараш. Цкъаза хьо Ӏехаваь а даккха гӀерт уж хьогара ахча. Масала, йоккхача тика чу дийнахьа 500 а 1000 а саг чувоагӀа. Царех хӀаранегара маьхал совгӀа цар 10 сом даьккхача 10 000 сом хул цох, бетта 300 000 хул. Из цар эггара кӀезигагӀа дер да. Айса дувцар бакъдеш, массехк масал доаладергда аз. Укх деношка «Магнит» яхача тика чу нийсвелар со, косметика йохкача даькъ тӀа. ЧугӀолла хьал а волавенна, сапаш латтачара сайна эша сапа хьа а ийца, цига ӀотӀаязбаь латта мах дӀабала аьнна кийчвелар со. Сапа а ахча а Ӏодилла:

- Нийса дий? - ях аз.

Ший аппарат ийцача хӀаманна тӀа а хьекха:

- Нийса дац, - йоах дохкархочо. – Кхы а 10 сом хьатӀадоагӀа хьогара.

- Ценника тӀа латташ бола мах ма бий аз дӀабеннар, - ях аз.

- Тхо ценник хувца дицденнадар, - йоах къонача кхалсага.

- Ценник хувцаргья оаш хӀаьта, - аьнна, сай товар ийца вахар со.

Цу тайпара моттигаш нийсъеннай сона Магасе деш латтача маьждига юхе йоаллача «Магните», Малсаганаькъан Д. урам тӀарча «Магните», Гаьгенаькъан Ботий цӀерагӀча урам тӀарча «Гурманашта» яхача тика чу, кхычахьа. ТӀеххьарча тика чу аз вӀалла ца ийцача конфетех 200 сом тӀетехадар цкъа, аз ца ийцача тортах 1000 сом техадар. Дадала цун даьлаӀ, кӀезига а-м техадале!

Цхьаволча сага хетадала тарлу:

- МаӀача сага эсала хӀама да-кха цо дувцар. Дукха хӀама мичад из.

Сона а хет из иштта, бакъда вай дерригаш бага хьалтӀам йоаллаш санна, хӀама ца оалаш, харцахьардар нийс ца деш Ӏеш хуле, цу наха шоаш леладер бакъахьа хетаргда, кхоана кхы а доккхагӀа, ийрчагӀа дола хӀама хьадергда цар. Цхьа-ши кӀира хьалха дар хӀанз аз дувцаргдола хӀама. Тика чура (Магасерча «Гурманашта») 400 грамм йола «Брест-Литовск» яхача налха пачка, кхыйола хӀама хьаийца, кассанна тӀавахар со. Хьатеха ахча дукха хеташ, фу дех цу даьттах хаьттача, сона хезар:

- Цох 270 сом дех.

Цхьа-ши бутт хьалха 140-150 дийха даьтта да из. ШоллагӀча дийнахьа вахав со «Фабрика» яхача базар тӀа. Йоккха даараш дохка тика яьсса я, зӀамига саг ва мах бер. Из санна дола даьтта хьа а ийца ях аз:

- Фу дех укхох?

- Цу даьттах 250 дех, - аьлар дохкархочо. Вешта аьлча, Наьсарерча базар тӀара Магасерча тика тӀа хьалкхачале 20 сом ӀотӀакхийттад даьттанна.

Базар тӀа багӀараш а бац царел тӀехьабусаш, цкъаза хьалхабоалаш а нийслу. Дукха ха йоацаш котамаш ийца, (цу хана а дукха унахцӀена хетанзар сона уж) кхехкаяь, холодильника чу дӀачуоттаяь, цхьа сахьат даьлча холодильник хьайийллача, во хьаж хьатехар йийллача наӀарах. Ер-м вӀаштӀехьа ма дац, аьнна, се базар тӀа хьалвахача, уж ехка йоккхо кхалсаг лехар аз. Нийсъяланзар. КӀеззига цул зӀамагӀа хургйолаш яр котамаш йохкаш лаьттар:

- Хьаж йоагӀаш, ма хулий уж шун котамаш, хӀаний уж иштта? Холодильник хьаеллашехь, во хьаж хьаетталу царех, - ях аз.

Цо сога юхааьннар цхьаккха тайпара эхь доацача сага аргдар дар:

- Хьай сесагага холодильник цӀенъяйта Ӏа, тӀаккха хьаж йоагӀаргьяц хьона.

- Хьо я яхац аз цунна бехке, уж шоашта хьакхухьачарга дӀаала, наха тийшаболх бу оаш, ма кхахьа телха котамаш, - дӀакхетае гӀерт со кхалсаг.

- Мурад ва уж хьакхухьийтар, аз телефон дӀалу хьона, Ӏайха дӀатоха, - йоах цо.

- Телефон тоха езац, котамаш шоашта хьаеча, телхараш ма кхахьа ала мара, - аьнна, цо тӀехьара яппараш ешшехь, вахар со.

Цхьа бутт кхы баьлча, тенно кхалсаг ягӀа котамаш йохкаш, базара юкъе араяьнна.

- Миштай, - ях аз, - котамаш?

- Дика котамаш я хьона, керда хьаена.

- Керда енарех дукха тара ма хетац сона ераш, талхара кӀаьдаш доладелча санна я ераш, - ях аз. – Мегаьд, эцаргья аз. Во хуле къаи балеи шоашта да-кх шоана.

Цул тӀехьагӀа сона хезар, цу кхалсага «цӀенача дег тӀара» доагӀаш дар:

- Из Ӏа дувцаш дола къаи балеи сона хац хьона.

Ма нийса аьлар цо из! Тийшаболх мел лелабеча базархошта дагадохац шоашта цох къа хургдолга а бакъдунен чухьа бала хургболга а. Дукха-м, даьра, ба базар тӀа мах бечарна юкъе къаи балеи яхилга фуд цаховраш. Укх аьхки айса зийна хӀама дувцаргда аз. Эккажкъонгий-Юрта «Спорта цӀенна» юххегӀолла лийлар Магасе уха автобус цхьан юкъа, цу наькъа йисте харбазаш йохкаш латтача машина тӀа яздаь гора «15 сом», кхыча дешашца аьлча, из бар харбаза кийла мах. Хьалкхоач тхо Эккажкъонгий-Юрта совхозагахьа дӀаластача наькъа юххе латтача базар тӀа. Цигара харбазаш эцаш, кийлах 60 сом тела дийзар. Цу дохкархочоа айса ахча дӀалуш, жожагӀатен дӀоагӀаш дӀалуш санна хийтар сона.

Цхьайолча хана вай республике кхедеш дола хӀама а хул, арахьара тӀаденачоа нийса е дукхагӀа мах боаккхаш. Укх аьхки вайцигарча тикаш чу бохкаш бар моттигера гуржий боалаш. Мах эггара кӀезигагӀа 200-250 сом бар цар. Цхьан юкъа се Магадане а волаш, Кавказера Ӏобена боалаш эцаш латташ санна хийтар сона. Вайцигарча Ӏажий а бац хьалха хинна мах, айбеннаб из а, 50 сомагара 100 е 120 сомага кхаччалца. Кхыдолча даарашта а тӀадетт маьхаш, эцачарна низкъало хургдолаш айду уж. Масала, укх деношка Ӏан кийчо ярах къамаьл деш, ишкола цхьан хьехархочо аьлар:

- Ӏан кийчо яь-м даьннадар тхо, коартол ийцача. Кийлах 50 сом дех хӀанз коартолах.

Сона хац кхычарна цох фу хет, сона-м дукха хийтар коартола кийлах 50 сом. Аз, бакъдар аьлча, бӀарчча Ӏанна цхьа гали хиллал коартол яац. Амма вай республике дукха а боккха а дезалаш бах, таронаш дика йоацараш а нийслу царна юкъе. ЦӀе чкъаьреи Ӏаьржа Ӏови-м царна гӀанахьа мара гой тамаш я, уж хӀамаш (цигара цӀавенача вай цхьан мехкахочо ма аллара) кхыметтел Мурманске вайцигарчул дарегӀа яц. ТӀаккха коартол а биззалца ца йиача, фу юаргья цар?

Дукха ба базархошта юкъе хьамаргаш ювцараш. Бакъда хьаьнала нах а нийслу царна юкъе, Даьла дагавоагӀараш а ба базархой мугӀарашка. Цхьа масал доаладергда аз. Ӏа гаргагӀертандаь, Ӏан гӀирс эца вахар со ерача дийнахьа Сурхо тӀа хулача базар тӀа. Куртка эца дага вар со, мегаргьяр нийслойя. Цхьа кӀира хьалха интернет-тика чура ийцаяр аз, бакъда хьа ца яйташ Ӏийра цигарбараш. Хетаргахьа, са размер хинна хургьяц царга. Дог раьза долаш, 10 000 гаргга ахча дала лаьрхӀа вар со цох. Сурхо тӀарча базар тӀа нийсвелча, курткаш йохкаш латтача кхалсага тӀавода со. Цунгаръяраш интернет тика чу йохкарел а хозагӀа хийтар сона.

- Фу дех? – хатта ма дезий.

Цецваьккхар со кхалсага аьнначо:

- 5500 дех, дӀалургья 5000 сомах.

Бакъдолий-те ер, е гӀа да ер, аьнна, хийтар сона. Еррига размераш йолаш яр, кхыметтел сона эшар а. Цо аьнна мах дӀа а бенна, куртка ийцар аз. Нагахьа санна цо 10 е 15 эзар аьннадаларе а, из дӀадала кийчвеннавар со. Цу кхалсага, хетаргахьа, ше хьадечох, беркат хургда аьнна хет сона, хӀана аьлча наха тоам хургболча тайпара маьхаш дар цо дийхараш. Цу тайпара нах вайна юкъе болаш хилар хоастам бе мегаргдолаш хӀама да.

Цхьаькха масал доаладергда аз, цу базар тӀа сайна дайначох. Наьсаре а Магасе а тикашка 250-270 нарсех а помидорех а дехача хана, цу базар тӀа 80-100 сом мара дехацар. «Фабрика» яхача базар тӀа йӀайхача къоанзолгах 2500 дехача хана, Сурхо тӀа 1000 сомах хьалора. Наьсарени СурхотӀени юкъе 12-13 километр мара юкъ яллац, бакъда цигарча маьхашта юкъе-м сигаленнеи лаьттаннеи юкъе миссел йоккха юкъ я.

Дохкарах-эцарах, хьамаргаш ювцарах хьоахадича; машина чу вагӀача цхьан зӀамигача сага аьлар:

- Эггара чӀоагӀагӀа хьамаргаш ювцараш модз дохкараш ба. Цар цох ца тохаш хӀама йисац...

Греце ваьхача кӀоанолгаш язъеш хиннача Эзопа ший цхьан йоазон тӀа яхачох, эггара чӀоагӀагӀа хьамаргаш ювцараш иккий пхьараш ба. Бакъда хӀанз сона хезачох, иккий пхьараш а бицбаь ба модз доаккхараш.

Дуккхача наха дарбанна ийду модз, из цӀена доацаш, хӀилланца эдаь дохкарашта мел а малагӀа а къа хургда сона хац. Цар болх Даьлага дӀалургба вай. Цо нийса кхел ергья дикачоа а вочоа а.