Наьсарен районе 10 берий беш яр цу хана. Царех 2 юрташка яр, вожаш — городе. Ялх фусамех бехача нахага яр, уж цар чу бахар. ЦаӀ медицински училищенна дӀаеннаяр, кхы а цаӀ тоа дӀакъайла латтар. Наьсарерча барххӀе а берий беша чуэттар со, дувцаш дола йоазув айса далехь. Царех дикагӀъяр трикотажни фабрикан доалахьа хинна № 6 йола берий беш яр, цунна керте латтар Шадиева Лида. Халонаш цига а нийслора. Лидайга а цунца болх беча мехкарашка а цкъаза ханаш ихаяр, дуненах догьэккхаш. Пхийтта шера цхьан Ӏай йӀайха хиннаяцар цига. Шелал тӀаеча полтош ювхаш, кийнаш тухкаш дийша дада дезаш хулар цигара бераш. Берашца болх беча наха шоаш тоаеш хиннай канализаце еха турбаш, хий Ӏоухийта кранаш, кӀираш-басараш а шоаш хьокхаш хиннад. Бераша чкъаьра ца буа 2 бутт, дулх ца дуа 3 бутт баьннабар. Цу хана са къамаьл хилар фабрикан хьакимашца. Директор хиннача Ф. Газдиевас аьлар: «Берий беш фабриканна тахан эшац. Тха низ бац из лелае. Из йитара, ца йитара дош оаха тхоай коллективе дувцаргда». ХӀаьта профкома председатела Д. Мальсаговас аьлар: «Фабриках «Ингуштекстиль» яха акционерни общество хьаяьй. Паччахьалкхен доалахьен комитето шоашта ца еза хӀамаш дӀаяха аьннад тхога...» «Ца еза хӀамаш» цо яхача хана, «ца деза бераш» цо яхаш санна хетар сона, сел ийрча, вас еш декар уж дешаш. 40-ча шерашка даь дар № 1 йола берий беш чуйола цӀа. Юлия Ильинична Безродных керте латтача цу берий беша 25 шера цкъа капремонт яьяцар. Цу хьал тӀа яр № 2 йола Шадыжева Раисхан керте лаьттар а, цига 20 шера лерттӀа ремонт яьяцар. ХӀаьта «Электроинструмент» завода № 5 йола берий беш 28 шера тоаяьяцар. Сурхо тӀа хинна берий беш дӀа а яьккха, цӀенош ийс шера дешача школанна дӀаденнадар. Цу ханарча райОНО справка тӀара деш вай: «Деша даха ха яланза долча берий еррига учрежденеш тоае езаш я, цу гӀулакха эггара кӀезигагӀа дезе а, 150 миллион ахча дезаргда».

Кхы дукха дувца йиш я сел гаьна йоацаш хиннача цу замахи, берашка хиннача паргӀатонахи лаьца. ХӀаьта а лакхе дийцар а кхоачам болаш да дизза сурт оттадара а районе берий йоакхо мишта еш хиннай кхетадара а. ХӀанз карарча заман хьалаш, берашка кхаьча паргӀато юстаргья вай хьалха хинначунца. Школе даха ха яланза дола бераш ухаш йола моттигаш (берий бешамаш) районе цхьайтта я. Царех ахаш хӀана яц аьнна юрташка я. Масала, Буро кӀалха я «Хьастилг», Долакха-Юрта я «Велакъажар», «Дошо дӀоагӀилг», ТӀойЮрта № 4 йолча школанна юххе хьалйолаяьй йоккха, паргӀата берий фусам, Эккажкъонгий-Юрта я «ЗӀамига мохк», «ЦӀе зизилг», Сурхо тӀа я «Ӏо ца ховша бераш». Массехк я уж Наьсарерча каналал дехьа а сехьа а. Вешта аьлча, бераш теркалдар, царга хьожаш хилар дикка эргадаьннад. Из къаьгга гучадаьлар вайна хьалха хиннари, тахан долаш дари вӀаший дистача.

Берий бешара хьалаш а дикка тоаденнад. Чухьа ловзара цӀенош, спортзалаш, актови залаш, къаьстта бувша, хӀама даа моттигаш я. Коа ловза таро хулийташ йола майдаш я, спортивни гӀирсашца, бурчолгашца Ӏалашъяь. Даара-кхачан гӀулакх а хьалха хинначул дуккха дикагӀа латт аьнна хет сона, хӀана аьлча бӀарчча бетташка дулх, сом, баьцадаар, чкъаьра берашта ца луш царех берий беш яле тамаш я. Иштта Ӏай дийша дадаш хьалха шоаш тӀаювхаяь полтош а кийнаш а Ӏояьхай аьнна хет сона цар. ДукхагӀйола берий бешамаш сатийнача, сабарерча, машинаш дукха ца лелача, берашта кхераме йоацача моттигашка я. Из а да, сона хетачох, боккхача лоархӀаме.

Из деррига дийцачул тӀехьагӀа, воашта хьалхашка хаттар оттаде мегаргда: «ПаргӀато йий таханарча берашка кхаьчар?» Кхыча наха фу хет хац сона, аз иштта жоп лургдар цу хаттара: «Йоккха паргӀато я».

ХӀанз хьожаргда вай школашка дешаш долча берий хьалашка. Наьсарен районе 33 школа я. Паччахьа заман чухьа берригача гӀалгӀай мехка цаӀ мара школа хиннаеце, хӀанз цхьайолча юрташка 4 школа йолаш а моттигаш нийслу. Масала, ТӀой-Юрта йиъ школа я, Эккажкъонгий-Юрта йиъ школа я, ишттал я Сурхо тӀа, кхы дӀахо а. Керда, мел эшача фусамашца, гӀирсашца Ӏалашъяь я царех дукхагӀъяраш. Вояраш, тишаяраш дӀа а йоахаш хьалъеш латт кердаяраш. Цу тайпара я лакхе хьоахаяьча юрташка, Ӏаьлий-Юрта, Аьлтий-Юрта, Наьсар-Керте хьалъяьраш. Хьалха цу школашка кхаь сменах дешаш хиларах, урокаш 30-35 минот мара хилацар. Наьсарен шахьар тӀа 2414 бер Ӏохоаде моттигаш тоъаш яцар, юрташка эшар 14 514 бер Ӏохоадергдола моттигаш. Классашка 30-40 бер дагӀа дезача дӀакхаьчадар гӀулакх.

1983 шера денз, Сурхо тӀара ийс шера деша школа хьалха берий беша лаьрхӀа «Маяк» яхача совхоза хьалдаьча цӀалгашка Ӏеш яр. Цун тхов кӀалха е спортзал, е актови зал, е компьютерни класс, цхьаккха тайпара лаборатореш яцар. Кхо хӀама дар цига хиннараш: хьехархо, мел, улг. Карарча хана ФГОСа дӀадехарашка хьежжа кердача заман массе оагӀорахьара дегӀавена саг кхевара из кхоачам болаш дац. Дикка хало озар хьехархоша, шоай къахьегам пайданегӀа хургболча тайпара вӀаштӀехьабаккха гӀерташ, бакъда хила безача боарам тӀа хилацар из. ХӀанз, из школа хьеккха дӀа а яьккха, кердаяр хьалъеш латт.

Хьалха шин сменах 320 бер дешаш хиннадале, кердача школе уж беррига дешархой цхьан сменах деша таро йолаш хургба. Цул совгӀа, вай заман дикагӀйолча школашка хила мел деза хӀамаш а хургда, яхаш, дувц из хьалъеш боахкача, Нальгиев Беслан керте латтача гӀишлонхоша. Саг цецваллал эргадаьннад цу юртарча № 1, № 2 йолча школай гӀулакхаш. Хьалхарча школанна керда корпус хьатӀаяьй, къаьнаръяр тоаяьй; шоллагӀъяр 80-гӀа шераш хьатӀакхоачаш мара хьалъяь еце а, еррига дӀаяьккха, хӀанзарча хьисапе геттара йоккха школа хьаяьй. Цу чу компьютерни класс, актови зал, спортивни зал, шахматни класс, фуд цу чу доацаш!? Цу шинна школе дешаш долча берашка дунен ялсмале я. Хьабахкар, чубахар «газелашца», шоай доалахьарча машенашца да, арахьара тӀаухача хьехархошта школай наӀарга гӀолла чакхйоалаш маршрутни автобус я. Вешта аьлча, ког лаьтта ца оттийташ лелабу укхазара дешархой а хьехархой а. Таханарча дийнахьа эггара чӀоагӀагӀа эшар цхьа хӀама да, даьша-ноаноша а бераша шоаш а из деррига Ӏаьдало сенна деш да кхетадар. Ишттал доккхий зенаш а деш, школаш хьалъю берашка дешийтар духьа, кхоана доагӀача дийнахьа мехка накъабаргболаш, дика къахьегама нах, говза специалисташ, кхоллама болхлой царех хилийтар духьа. Шоаш бахьан мехко дер, доа ца деш, шоай аргӀагӀа дика хӀама хьаде гӀерташ хила беза школай дешархой.

Наьсарен района деша даха ха йоацача а деша ухача а берий учрежденеша лерттӀа болх бар дуккхача даькъе тийша да дешара управлене болхлоех, царна керте латтача сагах. Массайтта шу да, управлене кулгалхо а йолаш, Чемурзиев Бахьаудина Цаэша болх бу. Къахьегама овлан тӀара хьаяьнна саг я из, цунна могарг а дацар ше беш бола болх во бе, низ-хьинар кходе. Из ше а цар дезал а зӀамига волча хана денз дика бовзаш хьавенав со. Чемурзиев Бахьаудинеи цун фусам-наьна Мальсагова Золотханеи ворхӀ йоӀ яр. Цар массане цӀераш дагайоагӀа сона: Лейла, Лида, Люба, Роза, Мовлатхан, Лема, юххера а Цаэш. Цар да Бахьаудин Наьсарен райпо кхачан товараш тикашка дӀачукхухьаш вола водитель вар. Сона дага мел доагӀача хана (хетаргахьа, вай Сибрера цӀадаьхкача хана денз) цу цхьан балха тӀа волаш чакхваьлар из, ше пенсе ваххалца йолча хана. Цун къахьегама книжка сона дайнадац, бакъда цу тӀа шиъ мара йоазув дац аьнна хет сона: 1. балха хьаийцав райпо водитель волаш, 2. Балха тӀара мукъавалийтав, пенсе вахар бахьан долаш. Ше тӀавагӀаш йола транспорт цул цӀенагӀа лелаеш саг ер ди доаккхаш вайнавац сона. Вешта, иштта хила а ма езий кхача тика чу дӀачукхухьа транспорт. Бахьаудина из кхетадора. Бакъда таханарча дуккхача водителаша-м из кхетаду аьнна мотташ вац со.

Цкъаза сона гу, машина чу нах Ӏохувшача гӀандаш тӀа Ӏойилле, маькх яхьаш боагӀа «бизнесменаш». Цар яхьар маькх яц, цар дахьараш лазараш да. ВӀалла гунахьа доацача сагах долх уж. Бахьаудин ше даь-наьна цаӀ мара хиннавац. Цудухьа хӀара бутт мел боалача хана, пен юхе дӀа а оттавийя, из мел лакхвеннав хьажар духьа, така хьокхаш хиннад нанас. Цо ше хьадувцаш укх лергашта хеза ва со. Нахаца дӀаэтта, цу тайпара цо къамаьл деш йола ха шера а шин шера а цкъа мара ягӀацар, хӀана аьлча веррига балхах воаллар из. Транспорт цо санна шорта, лораеш лелаеш саг а наггахьа хургвацар районе. Цудухьа цӀаккха цо авари яь, кхыметтел чарх ийккха новкъа воаллаш бӀаргавайнавац сона, хӀара дийнахьа яхар санна из бӀаргагуча хиннавале а. ХӀаьта дезала нана Золотхан а иштта сабаре саг яр. Из чӀоагӀа йистхинна дагадагӀац сона, наьха берашка меттел, шийчарга а. Юкъерча дегӀара, сийрда, герга юхь йолаш, беркате кхалсаг яр из. Араяла, нахаца дӀаотта цунга а вӀалла ха хуларий-хьогӀ аьнна хеталора. ВорхӀ йоӀ яр из хьажа езаш, кхее, бакъахьара кхетам бала безаш. Цунна из дика карагӀдаьлар аьнна хеташ бар цу гонахьа мел баха лоалахой, хӀана аьлча цу цӀагӀара ара мел яьнна кхалсаг эзделца, гӀулакхаца белгала яр. Шоашта тӀадилла гӀулакх дика кхоачашдеш а бар, миччахьа шоаш бале а. Царна юкъе бар бе-бе балха говзалаш йола нах: завода болхлой, бухгалтераш, хьехархой, тикашка къахьега дохкархой, кхыбараш. Бахьаудин ше лакхарча дегӀара, хьатаро къонах вар. ЦӀаккха из гӀаш лелаш гацар наьсархошта, хӀана аьлча даим, салоӀача денгара дӀаийккхача, лела везаш дар цун гӀулакх Наьсарера тикаш Ӏалашъеш. Из балха волча хана, шедоа кхачан товараш вайцига паргӀата дар, дифицит йолаш хӀама дацар. Цудухьа наха дӀа ца кхоачийташ, дикагӀдар шийна чудахьа гӀертарех вацар дезала да. Кхыча дешашца аьлча, хьаьнала саг вар из. Бакъда берригаш хилац из оамал дегӀах йоллаш а. Сона дагадоагӀа, Шолжа-ГӀалий тӀа цкъа сайна нийсденна хӀама. 90-гӀа шераш дар уж, хала ха яр.

Тика чу меттел, базар тӀа хьаэца дулх, шекар, даьтта дацар. Мохк чӀоагӀа яькхбийрзабар. Со балха волча цӀен наӀарга сецар цӀа тӀадагӀа товараш кхухьа машен. Цу тайпарча машенашца кхухьар столовешка, кафешка, тикашка кхухьаш дола дулх, чкъаьра, кхыбола кхача. Дукха ха ялале, машен яхар. Соца цхьан кабинете вагӀача новкъосто хьачубера бӀарчча устагӀа. «Ах дӀаэца хьайна», — аьлар цо сога. Бакъда сона ховра из дулх харцахьарча наькъаца тхоай кабинете нийсденнилга. «А, сона дезац», — аьлар аз, тхоай цӀагӀа дулха хьоаса беце а. Иштта дахьаш дола дулх хьалдаа могаргдацар сона. Сенах хов из берий беша кхача дезаш дарий а? Ха-м даьра хац. Тхоцарча кхалсага гӀадъяха дӀаийцар ах устагӀа, вож ах из чубеначо цӀабихьар ший дезала. Беррига бехк бар из дулх дахьаш венача, кулга цӀена воацача водитела. Цу тайпара хӀама, сискал хьал ца яарах, дергдацар Бахьаудина. Сов дукха транспорта ко бедоалладаь, нийса Ӏодолхацар цун кулгаш, гӀаш волча хана а гоамденна, руль бебоаллача хьисапе хулар цун уж. Из оаха, бераша, дика зувра, тхоайла дувцар.

Цаэш эггара зӀамагӀйола Бахьаудина йоӀ я. Из цӀи иштта цох тиллара бахьан малагӀа да массане а кхетаду аьнна хет сона. ЦаӀ мукъагӀа кӀаьнк хиларга сатувсаш хиннабар цу дезале. Бакъда ворхӀлагӀъяр а йиӀиг хул. Цох мел дика саг хургья хайнадаларе иштта цӀи тулларгьяцар аьнна хет сона цох. Из цӀи цох ца яккхар духьа, дуккхача наха хьалха а хӀанз а Соня Багаудиновна оал Цаэшах. Цхьа тамашийна, дог цӀена саг я района дешара управлене кулгалхо. Шийца къамаьл дер моллагӀа саг вале а, цунца Ӏимерза хила, товргдар ала, моллагӀа ше йолча тӀадена гӀулакх бакъахьарча тайпара чакхдаккха гӀерташ хул из. Из кхувш енай Наьсарерча С. Орджоникидзе цӀи лелаеча урам тӀа. ГӀалий тӀара № 1 йолча школе дешаш, чакхйоаккх цо итт класс. Деррига Ӏилмаш цхьатарра дукха дезе а, къаьстта цун безам тӀабодаш, боча хеташ яр математика. Цудухьа, школа яьккха йоаллаше а, Шолжа-ГӀалий тӀарча университета физико-математически факультете деша отт из. Толамца из чакх а яьккхе, ше кхийнача шахьар тӀа къахьега йолалу, хьехархо йолаш. Дукха ха ялале, наха ше езайолийт, цох тийше гӀулакха тӀа хьожаю. Итташ шераш да Бахьаудина Цаэш Наьсарен района школай балхага хьожаш, кулгал деш хьайоагӀа. Дика хьехарал совгӀа, районера хьехархой массайолча оагӀорахьара дегӀадаьхка вай бераш хургдолаш, царца къахьегаш ба. Управлене ший аргӀагӀа цу гӀулакха мел эша гӀо-новкъостал лоаттаду. Масала, чакхйоах хьехархошта юкъера «ДикагӀвола хьехархо» яха яхь, дешархошца болх бу олимпиадашка кийчдеш, кхоллама яхьаш чакхйоах, язъяйт мехка хулаш долча хувцамашца ювзаенна сочиненеш, иштта Ӏилман бух бола балхаш кхолл. Хьехархой могашалга хьажа а гӀерт хьаким, школе болх беча наха курорте баха маьха еза йоаца путёвкаш тел, дика къахьегараш сийлен грамоташца, ахчан премешца, кхыча совгӀаташца белгалбоах. Де йиш йолаш дола дика хӀама хьадеш я районерча управлене кулгалхо. Де йиш йоацар, массанена а ийшад. Укхаза хьоахаде деза, из бусалба ди лоархӀаш, цун сий деш хилар. Шоай даьна, нанна тӀера сагӀа луш, уж биц ца беш я Цаэш а цун боккхагӀбола йижарий а. Из а дикача наьха белгалонех цаӀ я.

Юххера а, фу ала лов сона. Вай мехкарча берий хьал-таронаш шергара шерга тоалуш латт, Ӏаьдала гӀонца, цо хьалхабоаха никъ цӀена лелабу Чемурзиева санна бола кулгалхой хиларах. Баркал хилда царна.