Массане юкъара цӀай
Дунен халкъашта юкъера худара ди
Дукха цӀайш да дунен тӀа, тайп-тайпарча миӀингашка къамаша дездеш. Бакъда халкъашта юкъера худара ди санна деррига адам чулоацаш, гаргадоаладеш дола ди цхьаькха хуле тамаш я. Цхьаккха саг хургвий-те, цкъа диа а худар ца дуаш? Худараш хул тайп-тайпара. Масала, лоамарошта юкъе къаьстта даьржа а сий долаш а хиннад жувра худар. Таханарча дезалашка из деш деце а, хьогама а даа мегаргдолаш хиннад из. Жувра хьалтӀам хоза тов дулхаца, еттача хьажкӀех баьккха цу а дукха безаш хул берашта, жувра сискал хьае ховш-м наггахьа а саг висавац. Иштта шун тӀа хоза товргдар аьнна хет сона, дика даьтта чуделла жувра худар. Аз диад из зӀамига волаш, бакъда цун чам хӀанз а дӀабаланза ва со.
Худар де йиш я хьоарах а. Из а чама во хул ала йиш яц. Вай Сибрера цӀадаьхкача хьалхарча шерашка дукхагӀа дуаш хинна даараш хьоарах даь хулар: чӀаьпилг (детта, кхерза), олгаш, Ӏаькъашка яь маькх, хьовзаяьргаш, булкингаш, хингалаш. Царна юкъе нийслора хьоара худар а. ДагадоагӀа из мишта дуар гӀалгӀай дезалашка. Юкъе кӀоаг баьккхе, даьтта чудоллар, гонахьа тух теха яьккха кӀолд ӀотӀахьоарцар, кагий аьте. Ма чам болаш а хулар меттахьа иштта даь худар!
Таханарча даарашта юкъе дукха а тайп-тайпара а да худараш. Тикашка йохкаш я массехк тайпара Ӏов: сула (гречка), дуга, мукха ишк (перловка), кхыяраш. Царех цхьаяраш эцаш-хоатташ а къердаш а хул. ХӀаране шийна дукхагӀа чам бар эц. Цхьаннена хоза хет кхехкаяьча сула тӀа кхерза марш е устагӀан дулха чӀегилгаш ухкаш хилча, цхьаволчо духхьал даьтта чуделле дуаш нийслу, къаьстта дулх дуаш воацача сага. Сула кечъеш хул хила кхехкаяь а Ӏанар тӀа кхехкаяь, шаккха тайпа чам болаш а хул.
Къаьстта хьоахаде деза аьнна хет сона дуга. Цох массехк тайпара худар де йиш я. Цкъа-дале, узбекий плов. Цу гӀулакха 2 сахьата хила доалладе деза дуга, цох устагӀан дулх, моажаярг, хох тоха беза. ТӀаккха чам бола даар хьахул цох. Наха дукха дезаш дола дугах даь худар да из а. Иштта наха къердаш да вай къаман шун тӀа хьалха каст-каста гуш хинна мерза дуга. Из кийчдеш дугеи, шекари, кишмишки мара хӀама а дезац. ХӀаьта цун чама хозалах дувца дешаш корадагӀац. Вай къаман худар да ала мегаргда цох а.
Дугах кхыдола худараш де а йиш я, масала, из шурийла кхехкаду цхьаболча наха, вокхар вӀалла шура йоацаш кхехкаду, чура хий дӀаӀайда дуаргдолаш. Укхаза а даьттаца тоабу цун чам. Лоацца аьлча, цӀагӀа дуга хуле, саг меца вусаргвац, из хоза хеташ дуъ тайп-тайпара ханаш йолча наха.
Вай къаман хиннад цхьаькха цӀихеза дола худар. ГӀалгӀай дошлоргаш тӀа амасти аьнна белгалдаьккхад из. Амасти деш хиннад кенах, мистдалийте дуаш хиннад из. Цхьаболча поэташа шоай кхолламашка а дийцад амасти. Масала, БӀарахой Мустафас со зӀамига волаш дӀаоалаш дар «Андаркъе Ӏаьла» яха илли, цунна юкъе дар укх тайпара дешаш: «Миста худар диача санна, Ӏа дийтта бӀаргаш, дийттача дисар хьа Андаркъе Ӏаьла…»
Вай Сибре дигача хана, къаьстта лер воаха молха санна даар хиннад из. Цу хьакъехьа деша йиш я дуккхача литературан йоазошка. Къаьстта дагара далац цох Чахкенаькъан Ювсапа яздаь дешаш. Шийца соалозаш хехкаш вола кӀаьнк чувехаш хилча, цунга кхайкар йоах, нане худар даа чувола йоах хьога, аьле.
Ардара бетта 10 ди вай юкъара а вӀаший гаргаозаш а цӀай да, хӀана аьлча из да дунен халкъашта юкъера худара ди. Къаьстта а дика хет вай республике берашта лаьрхӀа арахецаш «Хоза бер» яха худар хилар.
