-Зязиков Бахьаудина язъяь «Турпала вахарцара ийс ди», — аргда аьнна хет сона жоп луш волчо. Бокъонца бакъдар хар дезе, из иштта да, хIана аьлча цунна нийса еце, цул дикагIа повесть вай литератураца язъяьяц таханарча денга кхаччалца. Литература тохкаш хиннача цхьаболча наха роман а лоархI цох, из оалийт цун боарамо, чулоацамо, турпалий дукхало. ХIаьта а автора ше повесть аларах, из цIи дIачIоагIъеннай цунна тIехьа.

Ткъаь кхоъ шу да из повесть аз школе берашта хьеха. ИйслагIча классанна лаьрхIа долча книжканна-хрестоматена юкъедихьад цунцара цхьадола доакъош. Со болх беш волча юрта кхийна, ваьха, из юрт моастагIчох лораеш, лаьттав цун керттера турпал Нальгиев Дотмарзий Мандре. Юрта эгIа йисте тха школа, юрта магIа йисте Мандречун ков хиларах, дешархой ийца гIаш цига ваха атта хилац. Цкъа иштта баха хилар цига дешархой. Гаьно хийтта, дикка кIаьдбенна цIабаьхкар. Цудухьа, шозлагIа долхаш, машен оттаяь дахадар тхо. Повесть ешача хана е йийша чакхъяьккхача, граждански тIема хана цIера алано йоагаяь моттигаш, турпал лийнна наькъаш, цунна хьа а цо моастагIчоа дIа а дов даь ковнаш шоай бIаргашца бIаргадайча, бокъонца дола гаьнарча тIема сурт духьалъотт дешархошта.

Фуд повеста тIа дувцар, хIана хьоахадаьд автора ший повестах цIи туллача хана ийс ди? 1919 шера аьхки СурхотIе бахьан тIом лаьттаб инарала Деникин Антона эскарца. Шоашта хьалха нийсъенна юрташ йохаеш, йоагаеш, Долакха-Юртара дIаболабенна, Сурхо тIа кхаьча хиннаб уж. Укхаза а дитадац цар урадагIаш цхьа цIа мара. Питере вахача кинорежиссёраца Дакиев Мухьмадаца къамаьл деш, сона хайра цар доага ца деш, доха ца деш дита цIа Белхароев БатIал-Хьажийдар хиннилга. Цига денз дIа мел ийккхараш, къахетам боацаш, «цIе боргIилг» тIахеца оалаш, доагадеш урагIъахийтад. Зязикова повеста тIа дика дувц цу хана юрта хинна Iанз, кIурз тIабилла лаьтта гаьнаш, йокъ хинна ахкийса карташ, цIенош. Еш вай царех цхьа моттиг: «Лакхе айеннача дагIар Мандречун цIенош. Цигара дIахьежача дика гора юрт. Шаьра бIаргагора коара-коа йоалаш йодача цIеро доагаду цIенош, отараш, гаьнаш. Хел вонаш, хатараш кхаьчад СурхотIенга, Мандречоа дагадоагIаш, хIаьта а хIанз санна балане цIаккха а эттаяц. Хала да цунна йоагаш латта юрт го — гаьна мича бар машар, гарга ма ярий адамаша сатийса гIозале....»

Повеста тIа ма аллара, СурхотIе екъаш долча аьлен дIадехьавоаллаше, аьрдехьа дIахьовзача новкъа гIолла дикка гаьна, юрта магIарча оагIорахьа хьалвахача да Мандречун цIенош даьгIа лаьтта. Тахан цу коа саг вахац. Даьсса латт ков а къаьнара Iажий беш а. Укхаза дагIа цIенош а доха доладеннад. Уж хиннай вай Сибрера цIадаьхкачул тIехьагIа яь а, повеста тIа вувцача Мандречун виIий БорагIана дезал баьха а гIишло.

Мандре ше ваьхараш, вайна ховш ма хиллара, Iазап лоаттадеча (карательни) отряда капитана Забалуевс йоккха топ чутохийта дохадаь хиннад. Цу хана йийнай Мандречун нана Гагиева Мии а. Цун боарз хIанз а цу коа болаш ба, Iажий гаьнашта кIалха дIаелла хиннай из Мандречо, кашамашка из дIахьош ше зер, кIийле яр кхераш. Из цига дIайоллар а Миэ ше, бегаш беш санна, хьалхадаьккха хиннад. Цу хьакъехьа яздаьд Мандречун йиIий-воI хулача, Сурхо тIа вахача Аушев Сулумбика. «Мандре» яха цо язъяь статья кепа теха я Хамчиев Султана оттадаь хиннача «Ший овлаш довзар» яхача книжка тIа. Сулумбика яхачох, коартол чуэцалехь, из чутасса ларма доаккхаш ваьллав Мандре. Цига тIаенача Миэ, бегашта оалаш санна, «со дIайолла ма дика каш хургдар укхох» аьннад. Из кIоаг кхы хьа ца боаккхаш, нанас аьннар новкъа хийтта бита хиннаб йоах воIа. Бакъда Мии йийча, Мандречо, ший нанас аьннача беса, цу кIоагах, нийсдийя, тоадийя цун каш хьаду. Цхьа хIама-м да, из хIанад хац сона, чурт дагIац цу тIа хIанз а.

Дагалоацаргда вай, мишта хиннад Миэ ялар: «...Сатем дукха латтанзар. Каста юрта тIагIолла хьа а бена, йоккхача топа пхо ийккхар Мандречун окопа гаьна боацаш, тIаккха шоллагIа, кхоалагIбар. Ший цIеношта еттилга хайра Мандречоа. Сагота хьайзар партизан: цIагIара нана аряккха езар. Окопа чура ара а ваьнна, цIенгахьа IотIаволавеннавар из коанаIарга цхьаькха пхо ийккхача хана. ЦIеной ниI, алтамаш тIехьа, дIаяхар, юхедиса хинна кизга бIалгаш дехар.

Ваха цIагIа чуийккхар из.

-Нани, маьрша йий хьо?

Къаенна Мии пешка юхе ягIар. Юхь тIара бос дIабахабар. Мандре бIаргавайча, цунгахьа хьа а йийрза, елакъежар.

-Дика могаш ма яц со тахан, — аьлар цо, гIовталах хьерча тIехкар дIачIоагI а даь.

-Бос ма бахабий хьа, — аьлар Мандречо, — чов хиннайий хьона?

ЦIаьхха дIехьежача, гIовталах доалла цIий бIаргадайра цунна.

-Чов хиннай хьона, нани?

-Сона-м хIама даьдацар. Йоккхий топаш ювландаь, чIоагIа хьо дагаваьллав-кх...

Мандречо гIовтал хьаяьстача, тIехкаро соцадаь хинна цIий наьна гош тIагIолла лаьтта Iодахар.

Мотти гIайбеи дIаарадихьа, Iажа кIал Iойиллар цо къаьна Мии...

Сарахьо кхелхар Мии. Ший коа багIача боккхача Iажа кIал нана дIайолла лаьрхIар Мандречо...»

ТIом сенца чакхбаьннаб вайна ховш да. Деникина бIу ийшаб, вувр вийнав, эккхавер эккхаваьв. Ийс дийнахьа юртара дIа ца водаш, моастагIа бокъонца вохавилцца, цунна духьаллаьттав турпал.

Лакхе аз хьоахаяь цхьайола моттигаш вайна йовзаш я Зязиков Бахьаудина повеста тIара. ДIахо Мандречох а цун дезалах а фу хиннад дувцаш дола йоазош кIезига корадергда. Аушев Сулумбика даьча йоазонца а дукха хIама дац дIахорча цар вахарах лаьца. ХIаьта а керда ши моттиг йовзийт вайна цо Мандречун вахарцара. Масала, цо йоах, Граждански тIом чакхбаьнначул тIехьагIа, из Москве хьалвийха а цига пхи бутт боаккхаш а хиннав. Цул совгIа, цу юкъа цунна енна хиннай ЦIеча Байракха орден. Из цу заман чухь лакхара совгIат хиннад.

СибрегIа дигале а, цигара цIадаьхкачул тIехьагIа таханарча денга кхаччалца а цар вахар хьатахка хьежав со. Деррига дайзадеце а, бакъда дуккха хIама хайра сона из болх беш.

Из меттаоттаде сона гIо-новкъостал дир карарча хана Илдарха-ГIалий тIа вахаш волча, 80 шерал тIехваьннача Мандречун виIий-воIа Къамбулата. Цо яхачох, Мандре ваь хиннав 1865 шера. ТIаккха Граждански тIом болалуча хана, шовзткъа дийтта шерга дIакхаьча саг хиннав из. МаIа саг къоаналгахьа ласта ха ма йий из-м, хIаьта а мел кадай, маькара волаш гу вайна из Зязиковс даьча йоазон тIа. Мандречун воI цаI мара хиннавац, из а вайна вовзаш ва. Кхувш воагIаш вола кIаьнк санна вувц из повеста тIа. Амма цун мехкарех цу тIа дош аьннадац. Мандречун йиъ йоI хиннай. Эггара йоккхагIа Хьава я, из Аушев Угузага маьре хиннай. Вай вийцача Аушев Сулумбика нана хила мегаш я из. ШоллагIа Аминат хиннай. Из Мальсагов Идрисага хиннай маьре. КхоалагIйола Хадчат Сагов тайпан сагага хиннай, цун цIи дагайоханзар Къамбулата. Ха дIаяхай, зIамига волаш мо хIама атта дагадагIац. Бакъда цу Хадчата къонгий цIераш ховра цун. Султани Берсеи яхаш къонгаш бар цун, дувц Къамбулата, Целинограде ресторанаш лелаеш. ЙиълагIйола Мандречун йоI ПаьтIи яхаш хиннай, из йигар хиннав Экажев Махьмад.

-Цу берий нана, вешта аьлча, Мандречун сесаг хьанах, мала хиннай? — хаьттар аз Къамбулатага. Укхаза сона гучаяьлар лоархIаме хеташ йола цхьа моттиг. Мандречун сесаг Зязикова Ашаьпи яхаш хиннай. Из хьахезача, эггара хьалха са кер чу есса уйла яр, Ашаьпи повесть язъяьча Хьусена Бахьаудина тайпан саг хилар. Мандре цу йоазон автора найц хиннав. Цун дезалий наьна-воша хулаш хиннав йоазонхо. ДукхагIйола материал цу повеста Зязиковс гулъяь хиннай найц а йиша а дийна долча хана, вешта аьлча, вай Сибре дахьале. Цу хана Зязиков Бахьаудин Сурхо тIарча школе болх беш хиннав, хьехархо волаш, цул совгIа, Мандречун цIагIа каст-каста хинна а хила тарлу. Цу заман чухь шийна мел хезар да цо повеста кIийленга диллар. Цудухьа майрра ала йиш я, документальни повестага дIакхоачаш да цо даь йоазув. Цу тIа бувцача наьха цIераш а дукхагIъяраш бокъонца хиннача наьха цIераш я ала таро я.

Вай мохк бохабаьчул тIехьагIа, Мандречун кхел дуккхача цун новкъостий-революционерий, граждански тIема турпалийяр санна хул. Из а цун дезал а кхоач Кокчетавски областа Кирилловка яхача юрта. Ший вахара юхейиса ха цига йоаккх Мандречо. Цига ла из, цу юрта дIаволл.

Вай цIадаьхкачул тIехьагIа цун цаI мара воаца воI БорагIан даь коа ваьхав. Цун фусам-нана Горчханова Лиза яхаш хиннай. Вешта аьлча, ер йоазув деш сона гIо даьча Къамбулата нана я из. Цо яхачох, из Лиза хиннай ГIалгIай облисполкома председатель хиннача Горчханов Iаьлий даь-веший йоI. БорагIана боккха дезал хиннаб: виъ воIи кхо йоIи. Къонгий цIераш хиннай Бексолта, Башир, Къамбулат, Iийса. Хьалхара шиъ карарча хана воацаш ва. Къамбулата 83 шу даьннад, Iийсай — 72 шу. Эггара зIамагIвар даь коа Сурхо тIа а ваьха, хIанз Наьсаре Центркамаз оалача моттиге вахаш ва ший дезалца. Царел совгIа, кхо йоI хиннай БорагIана. Цар цIераш Маржан, Лепхан, Пердовс яхаш я. ЗIамагIъяр тахан а йолаш я, Газгиреев тайпан сагага маьре а йолаш, Наьсар-Керте ях из.

Со зIамига кIаьнк волча хана, Октябрьски революце е Сийлахь-боккхача Даьймехка тIем тIа котало яьккха цIайш дездеш хилча, цига къамаьл деш, нахаца вIашагIкхета вена БорагIан вар оалаш хозар сона хийла. Бакъда са-сай из бIаргаго вIаштIехьадаланзар. БорагIана яйзар аьнна хет сона ше даьккхача Советий Iаьдала къиза а камаьрша а оагIонаш. Мохк меттаоттабаьчул тIехьагIа хинна шераш, наха а Iаьдало а сий деш даьхар аьнна хет сона цо. Къаьстта а цун цIи боча яр школашка дешаш долча, «Турпала вахарцара ийс ди» яха повесть йовзаш долча берашта.

БорагIан кхелхав 1978-ча шера, дIавеллав Сурхо тIарча шоай тайпан кашамашка.

Тхоаш Мандре а БорагIан а ваьхача моттиге дахача, цига цхьацца сурташ даьхад оаха. Масала, царех да БорагIан ваьхача цIен сурт, Мии дIаеллача моттиге бисача боарза, БорагIана дIадегIача бIара сурташ. Иштта сона интернета чура корадир, кIалха Нальгиев Мандре аьнна яздаь цхьаькха скрт. Бакъда цу тIа виъ саг ва. Тахан сайгара уж малашб ала лоархIавац со. Къамбулата а кхыча Мандречун гаргарча наха а из сурт шоашта довзаш дац аьлар. Цу тIа латтараш малашб а хана йIоахала гучадаргда аьнна хет сона. Цу сурташка хьажа хьех аз, ер йоазув дешаш бола нах.

Иштта да-кх таханарча дийнахьа Граждански тIема турпалхочох Нальгиев Дотмарзий Мандречох вайна ховр а дувца йиш яр а.

Бакъда укхаза кхы а цхьа хIама тIатоха безам бар са. Юртарча ийс шера дешача школе аз хьаяьча музее да профессиональни суртанча хиннача Аушев Iийсас дилла доккха сурт. Бакъда из цо диллад повесть тIайолча книжка тIарча Мандречох тардаь. Ший бокъонца хинначох дукха тара дац аьнна хет сона книжка тIара Мандречун куц-сибат. Интернета чурча сурто геттара дика хьахайт вайна мишта дегI-кеп долаш саг хиннав вай мехкахо. Цудухьа цунга хьежжа сурташ вай художникаша кхеллача бакъахьа хетаргдар сона дIахо дIайодача хана.

Цхьаькха цхьа хIама белгалдаккха а ловра. Юртсовето а, юртарча бахархоша а, районерча Iаьдало а Дотмарзий Мандре ваьха, турпала тIом баь моттиг хозагIа лелайича, цунга бIарглекхача дика хетаргдар. Хьехархоша (юрта йиъ школа я) дешархой цига экскурсешка кхувла, цу кIийлен тIа денал долаш кхебе а беза, аьнна, хет сона. 

БорагIана дIадег1а бIар 

Мандречо ший нана дIаелла моттиг, цун боарз