Кердача наькъа эргалонаш
ГӀалгӀай республикан 33 шу дизад
Вай йоккхача Даьхен лаьтта, Россе оалача мехка эггара къонагӀа йола республика я вай дахаш яр. Вай паччахьалкхе хьахинна-м 100 шу совгӀа ха я, хӀаьта цхьаболча наха хетачох, вай паччахьалкхе хьахинна дуккха бӀаьшераш да. Цу хьакъехьа дика аьлар «Дошо гӀала» яхача кинофестивала кхела керте латтача Россе кинематографий Союза кулгалхочун заместитела, Россе халкъа артиста Лавреньтьев Клима. Фу 100 шу дувц оаш, дӀахьажа дӀарча лоамашкарча гӀалашка, тӀаккха ховргда шоана ГӀалгӀай паччахьалкхен масса шу дизад, аьнна, белгалдир цо; 2024 шерара кинофестиваль дӀакъовлача кхетаче ше къамаьл деш. ХӀаьта а таханара вай республика кхелла дукха ха яц. Тахан нийсса 33 шу дизад цу хьакъехьара РФ Закон тӀаийца. Из дар 1992 шера аьтинга бетта 4-ча дийнахьара «Российски Федераце доазонашка ГӀалгӀай Республика кхолларах дола» закон.
Уж, республикан хьалхара шераш, дагадехача; таханара вай къаман толамаш царца нийсдича; цецваллал эргалонаш хиннай гӀалгӀай вахаре. Тахан мо дагадоагӀа, мел халача а къеча а хьала тӀа бисабар вай мохк цу хана: доацаш дар республике хила дезаш дола Ӏаьдал, еха латтар ишта а бейоллал мара йоаца промышленность, цу ден тӀа бар юртбоахам, дикка тӀехьаюсаш яр культура, дешар, кхыдола халкъа боахама доакъош. Из еррига еха, цхьаккха тайпара вахара-экономически оагӀорахьара дегӀаухаш йоаца нах баха моттиг кхаьчар эггара хьалха хиннача республикан паччахьанна Овшанаькъан Султана Руслана. Кхыметтел къаман столица яцар вай лаьтта, арахьара тӀабаьхка нах чубаха гостиница яцар, кхы доаккхагӀдараш ца дийцача а. Сенгара дӀаволалургва ца ховш, уйла тувлъяллал хьал дар цу хана вайга хиннар.
Амма хьалхарча президента чӀоагӀача лоӀамо нийса а сиха а лехар ший мехка хӀама тоалургдола наькъаш. Эггара доккхагӀа дола дика да, цо ший къаман столица Магас Ӏойиллар. Лакхе ма аллара, цхьаккха доацача, еха латтача массехк кхаленах (цу хана 3 мара яцар уж) лоалаха дахача къамашта нийса гӀалгӀай а бахаргболаш; паччахьалкхе, цун керттера фусам хьайир Султана Руслан керте латташ хиннача наха.
Цул тӀехьагӀа массехк паччахьа хувцавеннав ГӀалгӀай мехка. Царех хӀаране ше-ший бакъахьара лар йитай къаман вахаре, республика дегӀакхувлача новкъа. Цунна тӀехьа къаман доал де эттар ФСБ инарал вола Заьзганаькъан Мухьмада Мурад. Цунга кхаьчар а дикка халонаш шийца ювзаенна ха-зама яр. Нохчий а хӀирий а мехкашкара беха баьхкача нахах йизза яр къона республика, дуккха нах чубаха фусамаш, бе болх боацаш лелар. Дикка яржаш а ший царгаш къодаеш а яр терроризм. Цхьан дийнахьа дулургдолаш, юхатохалургдолаш хӀамаш дацар уж. Цудухьа, кога тӀехьа ког боаккхаш, бакъахьадар хоржаш, зе даргдар юхадоаккхаш, бе безаш бар наха юкъе беш бола болх. Мухьмада Мурада карагӀдаьннача дикача гӀулакхех цаӀ дар, аьнна, хет сона, Нохчашкахьара беха нах юха цӀабахийтар, хӀара юрта, нах бахача моттигашка лаьтта чаьтараш, баракаш дӀаяхар. Вешта аьлча, йоккха саготонаш йолаш бола нах паргӀатонга бигар, цар вахар аттача даккхар санна хӀама дар цо даьр. Из цадезараш, цо хьалхале лелаю Ӏаьдал дехача, республика халчаэттача дика хетараш а болаш бар. Цар эккхийтаяр из чувагӀа машин, вайна дика дагадоагӀа 2004 шера аьтинга бетта 22 бус Басаевси цун гӀаьрхошеи вай мехка оттадаьр. Деналах бохаргбоацача цу ханарча Ӏаьдала болхлоша лайра из сагото, дӀахо а керда вахар хьалде болабелар.
КхоалагӀча ГӀалгӀайчен паччахьа Евкуранаькъан Баматгире Ювназ-Бика тӀом дӀакхайкабир терроризмаца, цу лостамагӀа дуккха хӀама карагӀ а даьлар цунна. Къаман юкъе лаьтта дуккха ийрча хӀамаш кӀезигделар, нах лечкъабар, къоалаш дар, Ӏаьдала болхлой боабар цӀенденна дӀадаьлар ала мегаргда. Из шеддар цо дора ший а ший гаргарча наьха а кхерамзле йицъенна, фуннагӀа даь а республикан хӀама тоаде гӀерташ, шийна цох зе доале а. Дикка дегӀадера гӀишлошъяра дакъа, белгалдаьхар республикан чудоагӀача лаьттай доазонаш. Сона хеташ, из нийса даь хӀама а дар, хӀана аьлча доазон тӀа латта кхера дӀачу-хьачу увзаргбоацаш, хоаддаме белгалдир цо къаман лаьтта.
АттагӀчарех хиланзар карарча хана мехка доал деш волча Келаматанаькъан Мухьмуд-Ӏаьлий балха юхьиг. Эггара хьалха вӀашагӀтоха езар моттигера хьал довзача, болх бе ховча, моллагӀча халонех лоархӀабергболча нахах латта шийна гонахьара тоаба. Цу лосатамагӀа аьттув болаш хилар цо шийна даим гӀо дергдола паччахьалкхен председатель харжар, шийга денна гӀулакх сага нийса леладе харах а дукха хӀама тийша хул. Ишттача нахах вар цо хержа, тахан а вай паччахьалкхенна керте латта Сластенин Владимир. Макшарипа Махьмуд-Ӏаьланна карагӀдаьннараш вайна дика довзаш да. Цун никъ нийса а мехка, къаманнна пайдане болга а гойташ дар Россе президента Путин Владимир Владимировича цунна денна паччахьалкхен совгӀат - «Невски Александра орден».
Из юкъевихьав Россе паччахьалкхен Кхела президиума, «ЦаӀ йола Росси» яхача парте лакхарча Кхела, и. кх .дӀ. Цу тайпарча йоккхача цӀерашта а даржашта а тӀехьа доккхий гӀулакхаш а латт. Халкъа боахам дегӀакхувлара массайола оагӀув чулоацаш бола болх дӀаболабир, ше мехка керте эттача хьалхарча дийнахьа денз, Макшарипа Махьмуд-Ӏаьлас. ДегӀааха йолаелар республикан промышленность, хьакхеллар вайцига а цул арахьа а йовзаш йола ООО «ТК «Основа», цун мах бара низ 4 миллиардага дӀакхоачаш ба; дика йовзаш я кӀалах хӀамаш хьаеш йола «РИАК» яха ООО; «Ачалуки» яха хий хьадеш йола завод; Ӏаьлий-Юртара берий даар арахеца завод; 2020 шера денз республике болх беш я «Фелидже Пелле» яха когагӀирс хьабеш йола Итальянски фабрика; «4БРА» яха швейни цхьанкхетар, цо арахец 12 тайпара барзкъа; москалаш кхееш йола МагӀалбика кхалера «Южни» оала моттиг, кхыяраш.
Къаьстта гӀоръяьнна ювцаш я вай республикера «Йоккха сомий беш». Цхьадолча шерашка цо беш бола пайда 1 млрд сомал тӀехбоалаш нийслу. Шерра дегӀадоагӀаш латт гӀишлошъяра гӀулакх. ДӀадахача шера ГӀалгӀай мехка нах баха гӀишлош хьалъяр лакхденнадар 5,6 % лурчагӀа хинначунца нийсдича, хьалъяьяр 1117 квартира, царца Ӏалашбе таро хилар 1200 дезал. Духхьал дӀадахача цхьан шера республике хьалйир 5 керда ишкол, 12 берий беш. Цо таро хилийтар 2430 дешара моттиг хьае, берий бешамашка бахар 1530 зӀамагӀа бола вай мехка бахархой. Дикка лакхденнад дулх, шура яккхара гӀулакх, арахьа дӀакхухьийта АПК кхачан даараш 400 % хилар соахка. Болх боацаш лелача наьха таьрахь дикка лохденнад. Нагахьа санна 2023 шера из 8,8% хиннадале, соахка 6,1% кхаьчар.
Уж а кхыдола а таьрахьаш ше-ше хьахулаш дац, цар овланга улл дийнахьа а бус а къахьегаш болча наьха хьоцар, кӀаьдбалар фуд ца ховш къахьегар, мехках дог лазар. Белгалдаханза даргдац укхаза, вай кхыча къамашца леладу бувзамаш, царна деш дола гӀо-новкъостал. Каст-каста мухь бохьийт Запорожски областе тӀема доазонашка нийсъеннача Токмакски кхаленна, цигара вахара хьалаш меттаоттаде ух вай республикера болхлой. Низ кхоачачох гӀо даьд Палестинера бехача наха, цига а гуманитарни мухь ийца бахаб вай къаман викалаш массехказа. Даим гӀо-новкъостал лоаттаду СВО юкъерча кагийча наха, цӀагӀарча цар дезалашта кхачанца, ахчанца, вахаре эша хьалаш кхоачашдарца, культуран а спорта а вахара уж юкъеувзарца.
Хьоахадинза даргдац укх тӀеххьарча массехк шера «САФМАРА» гӀонца тоадаь бусалба а кераста а наьха кашамаш, из кхыча къамах бола нах а цецбоалаш болх ба. Иштта тамаш е мегаргйолаш къахьегам ба Гуцаранаькъан Микаила гӀонца гӀалгӀай шира гӀалаш меттаоттаеш беш латтар а.
БӀарчча хьаийцача дика дегӀайоагӀаш латт ГӀалгӀай Республика. ДӀахо дӀайодача хана, цун никъ кхы а сийрдабаккха гӀерташ къахьегаш ва вай мехка кулгалхо Келаматанаькъан Махьмуд-Ӏаьла а цун балха новкъостий а.
