Сона из дагавохийтар а ер йоазув де новкъостал даьр а я цун уст-йиша хулаш йола Льянов Мухтара Аза. Цун маьрах, цӀихезача онколагах йоазув деш со волча хана, Азас дагавохийтар сона ший найц. Шолжа-ГӀалий тӀа 1975 — 1980 шерашка дешаш хиннача сона дуккхаза вайнавар, наха вувцаш хезавар Чапанов Мухьмад. Мишта гургвац из, нагахьа санна цо болх беча университете деша вагӀаш аз пхи шу даьккха хилча, «яьй» аьлча, «вайя» аргдолаш из сона юхе ваьха а хилча. Пхезза вӀаштӀардаь из ваьха цӀаи Пионерски урам тӀа со ваьха цӀаи нийсса вӀаший духьала латтар. ХӀаьта а къамаьл деш моттиг нийсъеннаяцар тха вахаре, хӀана аьлча из тхона хьехаш вацар. Аз Ӏомабаь французий мотт хьийхар эрсий кхалсаг яр, Капитонова Валентина Николаевна яхаш. ХӀаьта а массаболча студенташта вовзаш, хьаькъал дола саг санна вувцаш хулар из каст-каста.

Мухьмад ваь хиннав 1927 шера май бетта 27-ча дийнахьа Буро тӀа. Цун даь бокъонца йола цӀи Зайпала Ӏаддал-Керам хиннай. Бакъда зӀамига волаш цунах а цун вешех а цхьан эрсий хьакима Ваня аьнна цӀи тиллай, цун вешех Вася аьнна тиллай. КхоалагӀволча цар веший цӀи хиннай Кони. ГӀалгӀаша кӀеззига гӀалгӀай меттагахьа ерзаяь йоахаш хиннай царех эрсий цӀераш, Вани, Васи аьле. Уж цӀераш царна тӀехьа чӀоагӀъялар бахьан долаш, каьхаташ тӀа а дӀаязъяьй. Цудухьа студенташа Магомед Иванович аьле йоаккхар вай мехкахочун цӀи. Цу цӀерца ваьха чакх а ваьлар из. Да хьалха дӀавалар бахьан долаш, из вах ший ноанахошца. Цун нана хиннай Эккажкъонгий-Юрта ваьхача, Эккажкъонгех хьаваьннача ИсмаӀала йоӀ Хьапсат. 1942 шера ювцача юрта йиллача колхозе учётчик волаш, ший пхийтта шу мара даьннадеце а, наьна дика гӀонча а волаш хьавенав Мухьмад. Кхы а ши шу даьлча, вахар даь-сесаг хиле хьовз цунца а берригача цун мехкахошца-гӀалгӀашца а. Сибре, моцал, шелал ла йийзай цун, эггара хозагӀа хила езача хана. Акмолинске баьхар уж юххьанца. Цига къаст из дунен тӀа эггара бочагӀа а хьамсарагӀа волча сагацара — наьнацара. ХӀанз наьнагахьара гаргара нах мара бисабацар юхегӀолла из тӀаэца а цунна йӀовхал яла а. Царца вахаш йоаккх цо дӀахора ха. ХӀаьта наха ше соввоалийтачарех, царна лелаве низткъала хулачарех вацар кхувш воагӀа зӀамига саг. Шийна яа сискал лаха а ше лелаве а могардолчарех вар. Дийнахьарча школе аха безам бале а, из хӀанз дицде дезаш эттадар гӀулакх. Цудухьа из деша вода сайранарча школе. Цига деша ихараш бар, дийнахьа къа а хьегаш, бус дешаш бола кагий нахи мехкарийи. Школа толамца чакх а яьккхе, из деша отт Казахий паччахьалкхен университета доазол арахьара метташ Ӏомадеча факультете. Хургболча балха говзал ювзаенна яр ингалсий меттаца. Цхьан юртара вокх юрта баха пурам ца луча хана, мехка моастагӀий ба аьнна цӀи ӀотӀайиллача хана, Чапановна карагӀдаьннар доккха а дика а гӀулакх дар. Из деша эттавар казахий керттерча университете лакхара дешар деша. ЗӀамига волаш денз, ший низах тийша волаш, къахьега Ӏамаш хьавенача цунна дика деша низ дӀакхоач. 1954-ча шера чакхйоаккх цо ше хержа факультет, хӀанз из бокъонца вола хьехархо вар. Къахьегама никъ цо дӀаболабу Джамбулерча ветеринарни техникумеи № 39 йолча школеи, ингалсий мотт хьехаш. Цу хана вовз из цу школе дешаш хиннача Льянова Азайна.

- Дешархошца ше къамаьл деш, цӀаккха ший оаз лакхъеш, царна тӀачовхаш оамал яцар цун. Цудухьа царна везалуш, ладувгӀара уж тӀаберзабеш хулар. Ший овланга хьежжа дар цун иман, сабар, хӀана аьлча хьаваьнна моттиг цӀена йолаш вар из. Цига йовз цунна Азай йиша Рая, цун цу хана 17 шу даьннадар, хӀаьта Мухьмада — ткъаь итт. Дикка воккхагӀвале а, рузкъан болх уж вӀашагӀкхета безаш а цхьана баха безаш а хиннаб. Саг а йоалайийя, 1957-ча шера Чапанов цӀавоагӀа меттаоттаеш йолча Нохч-ГӀалгӀай республике. Цу шера денз, Шолжа-ГӀалий тӀарча шин къаман хьехархой паччахьалкхен институте болх бе дӀаволалу из, хьалха санна ингалсий мотт хьехаш. Бакъда белгалдаккха деза цунна тайп-тайпарча къамий 8 мотт ховш хиннилга. Из йоккха ганз яр. Халкъа кицо ма аллара, «Цхьа мотт ховр — цхьа саг, ши мотт ховр — ши саг». БархӀ мотт ховш хинначох масса лархӀа везар оашош кхетадергда аьнна хет сона. Юххьанца Чапановс хьийхача наха юкъе хиннаб тӀехьа тӀайоагӀача хана гӀорбаьнна Ӏилманхой а Ӏаьдала болхлой а хургбола нах. Масала, царех хиннав Казахстана компарте ЦК болх баь Чахкиев Шарип, Нохч-ГӀалгӀай Министрий Совете къахьийга Марзиев Висангири, Ӏилманхо-литература тахкархо Цечоева (Танкиева) Лида, гӀалгӀай метта книжкай а дошлоргий а автор Цицкиева (Хаматханова) Аза, кхыбараш.

1959 шера Чапанов Мухьмад деша отт СССР Ӏилмай Академена чуйоагӀаш йолча Дагестански филиала аспирантуран филологически отделене. Цига деша вахале, цо ладийгӀадар профессора Мальсагов Дошалкъий Кавказа къамий меттаех йолча курсага. Дешаш яьккхача хана Ӏомадаьчо а профессора лекцеша а дикка гӀо дир цунна, Ӏилмай кандидата диссертаци язъеш. Из ювзаенна яр наьна меттаца. Вешта аьлча, гӀалгӀай мотт кӀоарггачара ховш хиннав Чапанов, Ӏилман балхага кийчлуча хана. «Вайнаьха метташкарча предложеней эргативни оттам» яхаш яр цо хержа диссертаце тема. Из боаггӀача боарам тӀа язъе а чакхъяккха а вӀаштӀехьадоал цун. 1963 шера Тбилисерча паччахьалкхен университете ладувгӀ цунга, цул тӀехьагӀа цох бакъвола Ӏилманхо хул. ДӀахо дӀа мел йодача заман чухь, цун цӀера тӀехьа тӀатохаш хиннад филологически Ӏилмай кандидат яха дешаш. Чапанов лакхлу беча балха тӀа. Цкъарчоа цох факультета декана заместитель хул, цул тӀехьагӀа из кафедранна керте оттаву.

1972-ча шера цо болх беча вузах хул Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен университет. Цу шера дӀавода из доазол арахьарча мехка. Цу хьакъехьа дувцаш, Нохчий паччахьалкхен университета доазол арахьара метташ Ӏомадеча факультета французски метта кафедранна дуккхача шерашка керте лаьттача, Россе лакхарча дешара сийдола болхло йолча Котиков Берснакъий Хаифас йоах: «Доазол арахьарча меттай кафедра, Нохчий паччахьалкхен университета кафедрашта юкъе, къаьнагӀчарех я. Ше къаьстта хургйолаш из хьаяь хиннай 1961 шера. Магомед Иванович Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен университете из хьаяьрех, дуккхача шерашка цига болх баьрех цаӀ хиннав, ГӀалгӀайчен хьалхарча Ӏилманхоех-лингвистех а вар из. Цун диссертаце тема яр «Вайнаьха метташкарча предложеней эргативни оттам». 1972-1975 шерашка из болх беш хул Сомале (малхбоалера Африка), ингалсий метта кӀийлен тӀа эрсий мотт хьехаш. Чапанов Магомед Иванович ингалсий метта дикагӀболча хьехархой мугӀаре вар, цо вӀашагӀтехабар барт бола а болх дика ховш бола а нах. Къахьегама ветеран а вар из».

Цигара цӀавеча, юха а ший хьалхарча балха тӀавоагӀа из. 1996 шера кхаччалца цо къахьег Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен университете. Вурийтта шера гаргга Шолжа-ГӀалий тӀа цхьан новкъа лийннав тхо шиъ, хӀара дийнахьа яхар санна вӀаший бӀаргагуш. Из Cомалера цӀавенача 1975-ча шера со деша эттар университета филологически факультете. ХӀанз из балха ухача, со деша ухача моттиге хулар тха вӀашагӀкхетар. Цу шерашка аз зийра цхьа хӀама: ший болх йистебаьнначул тӀехьагӀа, университета наӀарга латтача хьехархой пхьегӀа тӀа латташ из цӀаккха вайнавацар сона. Цул совгӀа, из машенаца лийнна ха дагайоха велча, цу тайпара ха а дагайоханзар сона. Из вахаш йола моттиг гаьна яцар цун балха. ЦӀаводаш хилча йизза цхьа остановка а ваха везацар цун. «Родина» оалача кинотеатрагара хьалволавелча, Пионерски урама дӀатӀакхачале кооперативни вӀаштӀардаьча цӀеношта юххегӀолла аьттехьа дӀалестача, эггара хьалха дагӀача цӀен пхелагӀча, тӀеххьарча гӀата тӀа вахар из а цун дезал а. Сона из вовзача хана, кӀайбала леста корта а болаш (геттара чӀоагӀа хьайзабеце а, дикка хьайзача санна хеталора из), юкъерча дегӀара, сихо борал долаш, къонах вар ингалсий мотт хьехаш хиннар. Сона хеталора, из ший наькъах ваккха, соцаве саг лоархӀа ца веш санна. Цох хьа мел кхетар, лоацца цунга моаршал хаьтте, дӀатӀехваьле дӀаводар. Массахана сихха де дезача гӀулакха, тӀехьадусача хӀаманна тӀакхача гӀерташ, из водаш санна хеталора сона. Да а дар цун дукха де дезаш гӀулакхаш, цунга мара дулургдоацараш а хила тарлора царна юкъе. Къаьстта а царех дар, студенташта ма хулла дикагӀа ингалсий мотт хьехаргбола наькъаш лахар. Цхьадолча даькъе цунна из карах а доал. Дийша ваьлча, Шолжа-ГӀалий тӀа «Сердало» газете а книжни издательстве а балха волаш, Чапановна геттара юхе ваьхав со. Делкъинга е сарахьа болх чакхбаьнна цӀаводаш хилча, гӀашлой ухача цхьан новкъа нийслора тхо. Аз чӀоагӀа зувра, тамаш йора цу сагах. Кхыбола хьехархой санна воацаш, цхьа ший тайпара оамал йолаш хетар сона из. Хетаргахьа, из оамал цунна Ӏомаяьяр халача вахаро, дог хьесташ йола моттигаш кӀезига хиларо, дӀаихача деношца бувзабеннача саготача дагалоацамо. ХӀанз цун дагахьа «болх, болх, болх» яха дош мара дисадац аьле мотталора. Цудухьа ма хулла сихагӀа, тӀехьа ца тетташ, шийна дулургдола дика хӀама де гӀертар из, ший хьинар, дегӀа низ бовлехьа. Дикка новкъарло ю цунна, дукха уйлаш кхоачаш ца хулийташ юкъахйоах Нохч-ГӀалгӀай республика йоха йолаяларо.

Кхыча къамех бола нах — университета хьехархой шоай квартираш юташ, хӀамаш тӀа а етте, шоай аьттув дикагӀа хургба аьнна хетача моттиге баха дӀаухар. Из сона сай бӀаргашца бӀаргадайнад, цу хана со вахар Шолжа-ГӀалан керттерча В. Ленина цӀерагӀча урам тӀа. Митингаш, йохаеш латта городера телефоний будкаш, яьсса латта тикаш, кхыча къамех бола нах гоама хилар геттара даьржадар, «со нохчо ва» ала цаловр цигара дӀаваха везаш дар гӀулакх. Болх хьабайтацар. Вахача моттиге араваьнна, волавала йиш яцар. Тахан мо дагадоагӀа сона, се балхара чувоагӀаш, сайна тӀеххьа подъезда чу хьачу а ваьннна, нохчий гӀорваьннача кинорежиссёра Татаев Илеза аьнна дешаш. «Хьо укхаза вахац хьона!» — аьлар цо, тӀехьа а кхайка. Со цох вела а венна, шортта хьалтӀаваьлар се вахача бархӀлагӀча гӀата тӀа, хӀана аьлча Наьсарера сай даь ков а дехка, аз ийца квартира яр из. Цо баьраш бегаш бацар, цигара моттигаш кхыча къамех болча нахах мукъаяьлча бакъахьа хеташ бар шоаех фусам-даьй лоархӀаш хинна нах.

Сона хац, фу бахьан долаш аравоал Шолжа-ГӀалий тӀара Чапанов, бакъда цаӀ-м белггала ала йиш я: цига дика хиннаяларе, ваха а болх бе а витаваларе, 34 шера ше ваьхача моттигах из вохаргвацар аьнна хет сона. 1996 шера из балха воагӀа къонача ГӀалгӀай республике вӀашагӀъеллача эконимакани бокъони институте. Цунна керте латташ вар Халухаев Суламбик. ГӀалгӀаша Крепость (Дошалкъий-Юрт) оалача моттиге хиннача юртбоахама техникума цӀеношка хьайийллаяр из. Ювца институт хьаеллале, цига хила вийзавар са, районни газета корреспондент хиларах тарра. Ийрча сурт дар сона цу хана цига дайнар. Цох, «Да воаца ков» аьнна корта болаш, йоазув дир аз цу шерашка. Цул тӀехьагӀа кхаьчаяр из моттиг Халухаевга, вешта аьлча, ковна да ваьлар, гӀулакх тоаделар. Цу институте кафедра заведующи волаш, ший даьй баьхача Ачалкхе фусам хьае волавелар Магомед Иванович. Студенташка ший сий дайта а царца бувца мотт а корабоагӀар цунна. ДукхагӀа ингалсий мотт шийца цар бийцача бакъахьа хеташ а хулар хьехархо.

МоцагӀа журналиста Абадиева Хьавас цох яьча телепередачага хьежав со. Цунна юкъе къамаьл деш вар Чапановца цхьана болх беш вола Дзауров Мухьмад. Цо яхачох, дикка бусалба дин гӀулакхаш довзаш, КъорӀа дийша, цунна юкъера дешаш ший метта юкъекхувла ховш, саг хиннав вай мехкахо. Байнарий сий ца деча сага, дийначар а сий дергдац, оалаш хезад сона боккхийча наха. Ший фусам-нанна, декхар даь, тӀадилла хиннад цо, хӀара пӀаьраска бус ший нанна тӀера сагӀа лулга. Мехка латта хьал мишта хувцалу теркал деш а, ший къамах дог лазаш а хиннав из. Цунца болх баьча кхыча наха дувцачох, из доктора диссертаци язъе волавенна а хиннав, сихха ингалсий мотт Ӏомабара наькъашца ювзаенна, амма из бокъонца чакхъяккха кхийнадац цун. Чапанов Мухьмад — дика саг а башха хьехархо а — кхалх 2005 шера сентябрь бетта 3 дийнахьа, ший 78 шу даьннача хана. Цун дезал тахан а, шоай да ваьхача ковна сий лорадеш, МагӀалбика района Ачалкхе бах. Фусам-нана Льянова Рая пенсе яххалца Шолжа-ГӀалий тӀарча лоаман кхалнаьха № 15 йолча интернате къахьегаш хиннай. Из а филолог я, эрсий мотт, литература хьехаш хиннай из. Цунна еннай «Российски Федераце гӀоръяьнна хьехархо» яха сийдола цӀи. Мухьмадеи Раяйи ши воӀ ва Тимури Рашиди яхаш. Тимура кхоъ йоӀ я: Ада, Рошана, Аьсет. Рошанас даь-дас лелабаь никъ караийцаб, из я ингалсий метта хьехархо.

Ханаш дӀаух, дуккха хӀамаш дицлу, тишлу, дайя дӀадоал; амма дикача сага йита лар, карахдийнна гӀулакхаш бӀаьшерашка даха дус, хӀана аьлча дика хӀама Ӏоажал йоацаш да. Цох бусаш болча дагалоацамо даим дийна лоаттаду из. Иштта ва, наха виц ца луш, дагавоагӀаш, каст-каста хьехавеш, Чапанов Ӏаддал-Керамий Мухьмад а.