Меза бешка чу даьтта Ӏаг санна...

Хетаргахьа, цудухьа тилла хила мег цох «100 дикагӀа дола гӀалгӀай илли (халкъа ашарий тайп-тайпара шераш)» яха цӀи. Дукха хӀама чулоацаш, из санна бола гуллам духхьашха арабаьнна моттиг хилар цох. Доккха книжка да из, хӀаьта а цо чулаьцадац деррига дикагӀа мел дола къаман иллеш.

Бувцаш бола боккха болх хьабеллаш да ГӀалгӀай Республикан культуран министра Лаьнанаькъан Залинас из дешача нахага даь кхайкарал. Цун юкъера цхьа дакъилг дешаргда вай, культуранна кулгал деча сага фу дувц хьажар духьа: «...Книжканна юкъедаха 100 илли гӀалгӀай къаман исторе, культуран, вахара оагӀонаш йовзийташ дола лирически, патриотически, ага иллеш, иштта дог айдеш йола халкъа ашараш я. Цудухьа хӀаранена короргда цу тӀара ше лехаш дар – къаман ашарий кхоллам бовза ловча къоначарна а, дӀадаха шераш дӀайхача дешашца дагаухача къоаношта а...»

Цун дешахьалхе язъяьр ва ГӀалгӀай Республикан культуран гӀорваьнна болхло Йовлой Илез. ДукхагӀа бола книжка тӀара болх баьр из ва аьнна хет сона. Массехк даькъа дийкъа да книжка. Юххьанца цо вайна бовзийт композиторий, иллиалархой говзал йолаш хинна а хӀанз бола а нах. Царна юкъе вай деша таро я Хамхой Ахьмадах, Цисканаькъан Идрисах, Йовлой Раяйх (Клавдияйх), Дзейтанаькъан Тимурах, Малсаганаькъан Евайх, Шадажанаькъан Фаризайх, Малсаганаькъан Заремайх, Султиганаькъан Лемкайх дола йоазош. ДӀадахача бӀаьшере денз, вай ашарий культура дийнъе гӀерташ, цунна лоархӀамера моттигаш йиц ца еш, лораеш, вай заманга кхачийта гӀерташ къахьийга нах ба уж. Цар оазаш екаш яр СССР оалача боккхача мехка арайийннача пластинкаш тӀара, радио а телевидене а передачашка. Вайна массарна ховш да, тахан а гӀалгӀашта юкъе РСФСР гӀорваьнна иллиалархо яха цӀи енна цхьа саг (Хамхой Ахьмад) мара воацилга. ХӀаьта а вай иллиалархой дика бац яхилга дац из, царна юкъе хиннаб, ба доккха начӀал долаш, ашарий дунен дикагӀа бола викалаш. Царна а шоай къаьстта моттиг еннай дувцача книжка тӀа. Ашархой а иллиалархой а даькъ тӀара вайна бовз Инаркъанаькъан Мадина, Охценаькъан Хадижат, Янданаькъан Тамара, Ужахьанаькъан Мухьмад, Шишхананаькъан Люба (П. Чайковске цӀерагӀча Москверча консерваторе профессор хиннай из), Инаркъанаькъан Тамара, арфа локха Колой Аьсет, Оздой Ӏамархан, Хамхой Борис, Имагожанаькъан Осман, Тиймарзанаькъан Бембулат. Царех хӀаране йоккха моттиг дӀалоац наха юкъе ашарий культура йоаржаяьча даькъе, вай къаман йоккха говзал йола нах болга дӀахайташ, шоай балха тӀа доккхий толамаш доахаш, баьхаб уж нах. Царех цхьабараша из никъ дӀахо а дӀахьош ба.

Книжко вайна довзийт дикагӀа дола иллеш. Царна юкъе да халкъа а авторий а кхолламаш. Иллей оагӀонаш хьаелл «Лаьтта-Нана» яхача са дешаех даьккхача илле. Из илли Боканаькъан Ахьмада «Беке къонгаш» яхача романах оттаяьча «ЦӀий кхайк» яхача пьесанна яздаьдар. Цу дешашта мукъам лехар вар вайна массанена везаш хинна театра а кинон а артист Новрбенаькъан Руслан. Из дийкадар театра сцена тӀа, Зангенаькъан Русланеи актёрий тоабои дӀаоалаш; Новрбенаькъан Руслана дӀаоалаш исбахьален фильманна юкъе; Заьзганаькъан Мурад президент хоржача хана, цу иллеца дӀайолалора гӀалгӀай телевидене гӀолла Мурада карагӀдаьннараш дувца реклама; из илли М. Турецке хора дӀаоалаш дийкадар Москверча Кремлёвски зале, кхыйолча моттигашка. Цу иллена чӀоагӀа раьза хиннавар халкъа йоазонхо Боканаькъан Ахьмад.

Цул совгӀа книжка тӀара деша йиш я къаман юкъе шерра довзаш дола Осменаькъан Хь. «Даьймохк дагаухар сона», Пхьилекъонгий Махьмад-СаӀида «ГӀалаш латт са ТӀаргаме», Вешкаранаькъан Мухьмада «ГӀалгӀай назам», кхыдараш.

Йоккха моттиг дӀалоац книжка тӀа лирически иллеша, укхаза юха а деша таро я Хамхой А. «Йола сога» («Лорса Лида»), Осменаькъан Хь. «Лийг», Чахкенаькъан СаӀида «Гуйре я ма ала», халкъа иллеш «ДогӀа дийлхарий хьона?», «Ца воагӀаш ма Ӏелахь». Бегашта даьха, дог айду иллеш а дицденнадац книжка оттадаьрашта. Царех да «Андаркъе Ӏаьла» (дешаш Чахкенаькъан К.), «Ши сесаг йола саг» (Цисканаькъан И.), царех тарра кхыдараш.

Книжка тӀара бовза йиш я дукхагӀа иллешца болх беш хинна байтанчаш: Гаьгенаькъан Гирихан, Пхьилекъонгий Махьмад-СаӀид, Сосаркъанаькъан Аьсет, Султиганаькъан Лемка, кхыбараш.

Къаьстта дика хет хӀара илле ноташ цу тӀа кепа теха. Цо таро хулийт моллагӀча илле мукъам цу сахьате дӀаала, дӀалакха.

БӀарчча хьаийцача боккха чулоацам болаш а хозача сурташца кийчдаь а да книжка. ХӀаьта а, оалаш ма хиллара, меза бешка чу даьтта Ӏаг санна, из бӀехдеш йола моттиг нийсъялийтай укхаза культуран министерствос, халкъа кхоллама цӀено, книжка тӀа болх баьча белггаларча наха. ГӀалгӀай меттала дӀаязъяь иллей тексташ юкъе гӀалаташ долаш я. Массехк масал доаладергда аз. Йиша (сестра) язде дезача, йиш (мелодия) яздаьд; воша язде дезача, вош яздаьд; хилча язде дезача, - хилача; массанех язде дезача, - массанегӀа; аз язде дезача, ас яздеш моттигаш нийсъеннай. Цу тайпара гӀалаташ кхы а дукха да книжка тӀа. Цо кӀеззига вас ю из дешача сага. Ма тамаш я культуран министерстве, халкъа кхоллама цӀагӀа цаӀ хинна а ший къаман мотт ховш вола саг цахилар! Вай къаман лазар а эсала моттиг а я из. Шоашта ца хойя, кхыча сагага дешийта, гӀалаташ хьатоадайта дезар. БӀаь шера цкъа мара ара ца боала цу тайпара болх, иштта бе-башха ца хеташ, бита мегаргбац, нагахьа санна къамах дог лазаш вай дале. Дог лазаш деце, тӀаккха хац сона...