Дунен тӀара эггара гӀайгӀанех дола каьхаташ да аьнна хет сона тӀем тӀара доагӀаш хинна кхо са бараш. Хийла нана, йиша, сесаг елхаяьй цар чулоацамо, царех дуккхачарна дайзад бӀаргех Ӏолегача хин дозал, къахьал. Цу тайпара каьхаташ кӀезига ихадац вай республике бахача нахага а. Масала, царех да зӀамига бераш долаш хиннача БӀарахой Лемкайга тӀем тӀа мар де доацаш вайнав аьнна дена каьхат, иштта де доацаш вайна хиннав Сурхо тӀара Исмейланаькъан Махьмад, цу тӀем тӀа байнача Боканаькъан Хизарийи Ӏаьлийи гаргарча нахага а даьхкад сагота каьхаташ. Из мугӀ кхы а дӀабӀаьхбе йиш яр.

Бакъда тӀем тӀара доагӀа деррига каьхаташ хиннадац саготонах дизза, цхьачар дикахетар, кхаъ бахьаш хиннаб. Цар хоам беш хиннаб воӀ, воша е мар могаш-маьрша болга; уж, моастагӀа вохавеш, дӀахьалха болхаш хиларах. Цу тайпара каьхаташ ший дезалга яздеш хиннад политрук хиннача Заьзгакъонгий Хьусена Бахьаудина, Тутайнаькъан Аьсета, кхычар. ТӀема ханара каьхат да Оздой Османа Наьсарен кхален газета тӀа кепа теха ший воша-лётчик Оздой Мурад вувцар а. Из деша безам хул юха а юха а. Денал долча цӀеэскархоех доаккхал деш хиннад гаргарча наха а мехкахоша а. Деш вай из: «Са воша Оздой Мурад зӀамига волча хана денз, тӀема гӀулакх Ӏомаде безам болаш вар. ТӀема Ӏилмашта юкъе цунна дезаденнар гӀетташ йолча хӀамашца дувзаденнар дар. Цо оалар: «Лётчик хила безам болаш ва со, Советски Союза Турпалхочоа нов. Чкаловна тара хилар духьа». Цун уйла кхоачашхилар, комсомола болхлоша могаварах, из лётчика гӀулакх Ӏомаде вода. Из дезаш а хиларах, коммуниста кхеваь а хиларах, мел хала яле а, ший балха говзал Ӏомаяь, са воша хӀанз вай сийлахь Даьхе лораеш ва.

Фашистски Германе, вай мохк бовхар духьа, эхь дайна тӀом болабаьб. Цу бӀехалашца тӀом беш болча цӀеча эскара кулгалхоша са вошас Мурада турпалал гойтарах, ЦӀеча Седкъан орден еннай. Тхо чӀоагӀа гӀаддигар цунна орден яларах болча хоамо. Оаха доккха баркал оал вай Паччахьалкхенна а ЦӀеча эскара хьалхалаттарашта а, тха воӀа а вешийна а цу тайпара совгӀат даларах. Тхо тешаш да Мурада дӀахо а фашистий гӀаьрхошта къахетам боацаш еттаргхиларах, Сталина мехка байракх цо лакха лоаттаергхиларах.

Оздой Осман».

Цу каьхата кепа теха хиннай 1943 шера арадаьннача «Наьсарен колхозхо» яхача газета оагӀонаш тӀа (№20. 08.07.).

ХӀара дийнахьа тӀоарска тӀормеш дизза каьхаташ дӀа-юха кхухьаш лелар са бера ханара почтальонаш. Цкъаза халха а ваьккхе мара хьа а луцар. Хетаргахьа, эггара дукхагӀа а безамегӀа а дола каьхаташ да хьамсарча наьнага яздаьраш. Фу хургда наьнал бочагӀа, хьамсарагӀа? Цудухьа массаза корадоагӀа цунга ала хоза, дог хьоаста дош. Укхаза дагаух сона эрсий поэта Есенин Сергейс «Наьнага яздаь каьхат», Янданаькъан Жамалдас кхелла «Сагот ма де» яха байташ. Мел хоза, сатедеш дек гӀалгӀай поэта дешаш:

«Сагот ма де, ва нани,

Сагот ма де;

Дага ма валла со гаьнна арахьа;

Корах арахьежаш,

Дог ма лозаде,

Йоккха хинна, къаеннача дийнахьа.

Ма хьежа, ва нани,

Моакхача морхашка,

Таьзетара йоагӀаш мо уж сагота я хьона;

Ма хьежа, ва нани,

Сигаларча седкъашка,

Даь-сесага дог санна уж шийла да хьона...»

Йоккха моттиг дӀалоац вай вахаре безамах долча, йоӀаи зӀамигача сагаи юкъерча бувзамех долча каьхаташа. Уж а яздаь хила тарлу прозаца а поэзеца а. Масала, дерригача дуненна довзаш да Пушкин Александр Сергеевича «Евгений Онегин» яхача романа тӀара Татьянайга яздаь каьхат.

Безамах долча каьхата тӀа вӀалла дош ца хила а тарлу. Царех цхьадараш сурта хьисапе кхелла а хул. Масала, дега сурт диллар безам ба, дегах чакхдаьнна тӀаьск – безам. Цхьаволча сага, тӀаьск а дийя, цу тӀа вагӀаш водаш ше а ву. Къаьстта а моде да ингалсий меттала безам дӀахайташ дола дош яздар «Ӏ love you». Деррига хӀамаш тишлуш, къалуш да йоах хьаькъал долча наха, бакъда безам цӀаккха къабалар фуд ховш бац. Цудухьа безамах дизза каьхаташ яздора тайп-тайпара ханаш йолча наха. ХӀанз а язду хургда уж, бакъда царгара доал дуккхача даькъе дӀадаьккхад интернета тайп-тайпарча сайташа. Хьалха лаьрххӀа бетта чу а делле дохьийтар газетага, журналага, хьакимга дохьийташ дола каьхат, хӀанз электронни адресах дӀадахьийта мара дезац. Хьалха нах кхувлача цӀермашина вагонашта юкъе хулар почтан вагон, цар дӀа-юха кхухьар посылкаш, бандеролаш, каьхаташ. Кхыметтел каьхата бетташ тӀа яздаь хулар «Авиа» яха дош, цо хьахайтар дохьийташ дола каьхат «ткъамаш» долаш а самолётаца хьош а хилар. ХӀаьта а интернет котъяьннай укхаза; моллагӀа хоам сихагӀа беш хиларца а, каьхат лоаццача хана дӀакхоачадеш хларца а.

Каьхаташ хул каьхата тӀа яздеш, кӀада тӀа, пен тӀа, Ӏи тӀайижача кора тӀа яздеш. Ӏан замалахьа зе йиш я автобуса кора тӀа пӀелгаца яздаь «Привет», «Сих ма ле», «Ӏайха Ӏойила машин», «А», «ХӀаа». Сурташца беш хоам а хул цу тайпарча кизга тӀа гуш. Каьхаташ хила йиш я дӀаьха, лоаца, заказной, къайле йоацаш, къайле йолаш. Укхаза дагадох сона «Каьхат» («Пакет») яха сай бера ханара кинофильм. Цига цӀеэскархо Пётр Трофимов вохийт Будённе штабе къайле йола каьхат ийце, новкъа кӀайгвардейцаша дӀалоац из. Мича хьоргда каьхат, моастагӀашка дӀалацийта йиш мичай из? Золотухин Валере (керттерча турпала юхь ловзаяь артист) Ӏочудаа лоархӀ из, шийх боалла мухьар тоӀадаь кӀув а тӀехьа. Дукха беламе моттигаш йолча цу кинолентах комеди аьннад.

Иштта къайле йола каьхаташ разведчикаша рацеца кхухьийташ хиннад, из дика гуш дар Зорге Рихарда хетадаьча фильман юкъе, цу тайпара моттигаш дукха я «БӀаьстенцара 17 моттиг» яхача, полковник Исаевна хетадаьча Лиознова Татьянас даьккхача кинон юкъе. Вайна массарна дагавоагӀа аьнна хет сона разведчик хинна Штирлиц, цун радистка. Цу тайпарча, шифра хьисапе кхухьийтача каьхаташа чӀоагӀа гӀо деш хиннад советски эскарá, Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀема хана.

Каьхаташ язде йиш я моллагӀча меттала: эрсий, Ӏарбий, желтий, румий, французий, ингалсий, и. кх. дӀ. Уж хул гӀалаташ долаш а доацаш а. Цхьаволча сага яздаьча каьхатацара гӀалат зувш а хилац, цун чулоацамо беррига теркам тӀаозаш хиларах. Са даь-да вар 1890 шера ваь. Хьужаре деша ваьгӀавар из, бакъда ишколе ихавацар. Ше Ӏомадаьдар цо эрсий йоазув, арахьа хилча цо дайтача каьхатага хьожаш, дешаш цун хатӀ (почерк) езалора сона чӀоагӀа. «Ш» яха алап долча массаза кӀалха така хьокхар цо, из кхычарца тувладергдоацаш; «т» яха алап яздеш, лакхе така хьокхар. ДӀадоладеча хана, цхьан кепара доладора цо хӀара ший каьхат: «Хьалхарча мугӀарца, аз шуга массанега салам-моаршал дайт. ШоллагӀча мугӀарца се могаш-маьрша волга дӀахайт...» Цун йоазонцара гӀалат бӀаргаша хьалацацар, воккхача сагацарча безамо хьуладора из. ХӀаьта цхьаволча сага даь гӀалат геттара беламе хул. Цу тайпара дар Меданаькъан Мустафас дешаш хинна «Каьхат» яха беламе дувцар. Доагорах вахачара каьхат яздаьча гӀалгӀачо, «ший да венна, ахча да укхаза» ала венна; «отец умер деньги есть» аьнна яздаь хиннад.

Цхьадола каьхаташ хул наьха садуаш, масала, судера ухараш. Ӏаьдало каьхаташ хьаденна дола лаьтта дӀадаккха гӀерташ, е харцахьа газах ахча тӀаяздийя, е вӀалла бехк боацача сагах дегабуам бийя, тӀакхувл из полице, суде, хьакимаш багӀача цӀеношка. Ше бакъволга бокъонца дӀахайта валалехь, дукха ший садаа дезаш хул цхьаккха хӀаманна гунахьа воаца саг. Цу тайпара моттигаш а нийслуш я вай вахаре.

Къаьстта каьхаташ яздара тӀера ба ишколе деша багӀараш. Цар ботт боацаш, бурилг йийя йохьийт шоай дагалаттар тӀаяздаь тетрада листах хьаяьккха йист. Из хьехархочо дӀалацар кхераш а хул, разведчикий хоамаш цу тӀа долаш санна. Цар тӀа тайп-тайпара хоамаш хул: «Кхоана ишколе йоагӀаргйий хьо?», «Сочинени язъяьйий Ӏа?», ийрча сурт а дилле, цунна кӀалха хьехархочун цӀи язъеш а хул. Цо хьахайт из хьехархо царна гоама йолга. Со эггара чӀоагӀагӀа вийла каьхат дар 6-ча классерча цхьан йиӀига вокх йиӀигага яздаьр. Дукха ха я из хинна-м. Цу тӀа яздаьдар: «Согара мар ваккха йоалл хьо?» Мишта веларгвац цу тайпара каьхат Ӏодийшача?! Каст-каста хул кӀаьнкаша йиӀигашта, йиӀигаша кӀаьнкашта Ӏоттараш еш дола каьхаташ, цар тӀа яздаь хул кӀаьнкашка: «Ӏовдал», «ЭгӀаваьр»; йиӀигашка: «Етт» (корова), «Газа», «Маймал», иштта кхыдараш. Уж цӀенхашта каьхаташ дац, пхи минот ялале дӀадоал берашта юкъера цатоамаш, довнаш.

Каьхаташ язду ди дездеш, сона ала лов, цӀаккха во кхаъ бахьаш дола каьхат ма доагӀалда цхьанна фусаме, даим дегагӀоз, дикахетар дахьалда цар шоаш доагӀача хӀара цӀенна.