Вицлургвоаца мехкахо
Коазой Ӏабибулата ИбрахӀимах
Укх деношка вайцара къаьстар цӀихеза вола спортсмен, хьехамча, Россе еза атлетика дегӀайоалаеча доккха дакъа лаьца вола Коазой ИбрахӀим. Теша лац цох, селхан мо хет се цунца вӀашагӀветтавенна, къамаьл даь, хьехамчан толамех цецвийна а царех тайп-тайпарча газеташ тӀа яздаь а; ишколе вийхе, берашта хьалха цунга къамаьл дайта. Шолжа-ГӀалий тӀа цхьан юкъа вӀаший юхе даьхар тхо, Ленина проспекта тӀа 74/100 яхача дӀаьхача цӀен хьалхарча подъезде ваьхар ИбрахӀим а цун дезал а, уж дар 80-гӀа шераш. Цу цӀен саьн тӀа ӀотӀаотташ, Пионерски урам тӀа латтача 5-зза вӀаштӀара даьча цӀеношка вахар со. ИбрахӀим вувцаш хезавале а, къамаьл хинна вовзаш вацар сона. Каст-каста коа водаш-воагӀаш гора лоа санна кӀайбенна корта болаш, юкъерча дегӀара гӀалгӀай къонах. Цунна гонахьа го йиш яр сома дегӀа маьженаш йола кагий нах – цо кхебеш бола спортсменаш. Чу-ара бувлаш, гуш, бовзаш бар цу хана ИбрахӀима фусам-нана Зухра, воккхагӀвола кӀаьнк а зӀамагӀа йола йиӀиг а. Уж шиъ мара кхы дезалхо вацар ИбрахӀимеи Зухрайи. ТӀеххьаръяр къамах нохчо яр. Аз цу заман чухьа болх баьча В. Маяковске урам тӀа хиннача «Кепайоазон цӀагӀа» вахтёра болх беш яр цхьа беркате йоккха саг. Цо каст-каста хьоахадора ИбрахӀим ший йоӀ йига найц хилар. Цкъаза геттара из хеставеш хулар, бакъда нийслора цхьайолча хана из раьза йоацаш йола моттигаш а. Цунна мичча тайпара хете а, Зухраи ИбрахӀими шоай дезал кхебеш, цхьана бахаш бар.
Ӏабибулата ИбрахӀим, цунца къамаьл деш, сона дикка тӀехьагӀа вайзар. Цу хана из, вай мехка меттел ерригача Россе вовзаш вар. Олимпийски чемпион кхеваь хьехамча санна. Каст-каста дешар аз эрсий а гӀалгӀай а меттала Арсмаканаькъан Исраилах дола йоазош, бакъда ИбрахӀимах дукха яздацар цу хана, из хьехамча хилар хьоахадийя, цу тӀа совцар. Аз лаьрхӀар сай йоазув деррига цунна хетаде, лаьрхӀадале а из кхоачашхиланзар. Цун спортсменаш, цо кхебаь кагий нах ца бийцача, йоазув дизза хьахилацар. Шолжа-ГӀалий тӀарча керттерча почтанна аьттехьа дӀалестача, йоаллар «Динамо» оала стадион. Из моттиг яр эггара хьалха ИбрахӀимца са къамаьл хиннар. Тха къамаьл дӀадоладенна дукха ха ялале:
- Укх сахьате Изаь хьавоагӀаргва, - аьлар штангиста. Сона хацар цу хана Изаь яхар малав, из хатта эхь хеташ Ӏийра со. Гучавала дукха ганзар цо вийца саг. Иштта цо хьехаваьр хиннавар Арсмаканаькъан Исраил. Кхаьнне а, цхьана Ӏохайша, къамаьл дир оаха, из дувзаденна дар хьахамчан а цо Ӏомаваьча спортсмена а вхара. ИбрахӀима дийцар шоай дезалах, ше «Динамо» стадиона тӀа нийсваларах, новкъосташца саготалла езача атлетикан зале чу а ваха, штанга хьалъаййича, тренера из ше волча секце хьийха хиларах, спортацара доккха хьоашал цунгара дӀадоладаларах. Къамаьл хилар тха Исраила толамех а. Ший цӀагӀара воккхагӀа вола воша, да санна дукха везар Исраила тренер. Цу хана аз даь йоазув, «Мехкахой» яхача книжканна лаьрхӀа дар. Из книжка деррига кечдаь, сурташца а тоадаь, арадаккха мара ца дезаш, Нохч-ГӀалгӀай книжни издательстве дӀачуденнадар аз. Бакъда кулгалхоша, ара ца доалийташ, соцадир из. ИбрахӀимал совгӀа цу тӀа яр дуккхача цӀихезача гӀалгӀашта хетаяь очеркаш: кинон а театра болхлоех Мамилганаькъан Сулумбиках, Цисканаькъан Мухьмадах, Хазанаькъан Махьмад-Гирех; гӀишлонхочох ЦӀечой Ӏаддал-Хьамидах; Ӏилманхоех Курскенаькъан Ӏадрахьманах, Гайтанаькъан Бахьаудинах, Дахкилганаькъан ИбрахӀимах, Оздой Фирюзайх; ашархоех Хамхой Ахьмадах, Меданаькъан Элбердах, Янданаькъан Мадинатах, Канциганаькъан Совдатах, Йовлой Клавдех (Раяйх); лорех Куштанаькъан Ахьмадах, Овшанаькъан Ӏадрахьманах, Ӏоахашканаькъан Ӏалаудинах, кхычарех.
ИбрахӀимах яздеш, цун езача атлетиках йолча зале чувахар со, хьалла-Ӏоа тайп-тайпара дозалаш штанга тӀа а увттадеш, къахьегаш бар бургацаш санна пхьарсий пхьидарч йола кагий нах. Цул тӀехьагӀа, общежите чувахар со. Гонахьа ядача нохчий юрташкара хьаухача кагийча наха бийсаш яха моттигаш, хоза цхьалхадаьха латташ маьнгеш, душ, кхыдола хьалаш дар цига а. Вешта аьлча, цӀенхаштта дӀаоттадаьдар цига штангисташ кхебара гӀулакх. ТӀехьагӀо аз ИбрахӀимах даьча йоазонна кепа техар «Сердало» газето.
Цхьа зама яьлча, тренер ваьхача цӀагӀа а подъезде а ваха везаш нийсделар са гӀулакх. Со цу цӀен 8-ча гӀата тӀа, кхо фусам йолча квартире вахар. Лакхе, 9-ча гӀата тӀа ши фусам йолча квартире вахар штангист СедаевгӀар Мухьади, сона хезачох, из яр хьалха ИбрахӀим ваьха квартира. Тренер кхычахьа дӀавахавар ваха, цун хинна квартира дӀаеннаяр спортсмена. Цхьайолча хана ший мел йола майдилг а кубкаш а яхьаш воагӀар со волча лакхе ваха спортсмен. Цох цхьацца йоазош а дир аз.
Кастта йоха йолаелар Нохч-ГӀалгӀай республика. Дуккха нах дӀабаха безача кхаьчар Шолжа-ГӀалий тӀара. ДӀавахар цигара ший дезалца ИбрахӀим, из ваха сецар Наьсарерча «ТӀаргим» яхача моттиге. Наьсаре воша волча вахаш дикка ха яьккхар аз а. Цу хана цигарча «Наьсарен оаз» яхача газета редакце корреспондент волаш болх бир аз. 1994 шера ГӀалгӀайчен хьалхарча президента Овшанаькъан Руслана амарах Сурхо тӀа спортивни ишкол хьае мукъа беннабар. Кхы а цхьа шу даьлча, болх бе а спортсменаш кхебе а йолалу из. «Сурхо» яхача цун директор вар гӀорваьнна хьехамча. Дикка спортаца хьоашал дола нах вӀашагӀтехабар цо клубе болх бе. Масала, цига къахьегаш вар бераш кӀалкхетаргах лата Ӏомадеш вола Гасайнаькъан Ахьмад (эллиной-румий латар), бокса тренер КӀацанаькъан Йоакъап, гимнастика хьехаш йола Ӏажанаькъан Лейла, таэквондо секци лелаеш вар Джамболатанаькъан Мухьмад, штанга секци лелаеш ИбрахӀим ше вар. Кхыметтел гуржий къамах бола а тренераш боалабаьбар цо клубе къахьега. Царех вар ший лоӀаме кӀалкхетаргах лата бераш Ӏомаду Гичигидзе Нугзар. Дикка толамаш даха а болабеннабар цун штангисташ а кхыбола спортсменаш а. Цкъа ИбрахӀим волча чувахача, чӀоагӀа низ болаш, еза штанга ийеш вола зӀамига саг вайра сона. Хаьттача, из Налганаькъан Мустафа яхаш ва аьлар. ТӀехьагӀа из Россе цхьан моттиге ваха дӀавахав аьнна хезар сона. Хетаргахьа, цига толамаш даьха а хила тарлу цо. ИбрахӀимца цу хана болх беш вар, клуба завуч волаш, дуккхача шерашка «Урожай» яхача спортивни цхьанкхетара кулгалхо хинна Озанаькъан Руслан, бухгалтери лелаеш хинна Чахкенаькъан Рая, Имагожанаькъан Лида, кхыбараш.
Наьсарен кхален газета редакце со волаш, 1996 шера дар мотташ ва со из, ИбрахӀима елар еза цӀи – «Дунен халкъашта юкъерча категорех вола езача атлетикан судхо» яхаш яр из. Цу хана аз дукха доккха доацача йоазонна кепа техар тхоай газета тӀа, из дар «Даим халача новкъа лела саг» (№ 28 (159 ) яхаш. Цу тӀа аз аьннадар: «Вай мехка вайза ца Ӏеш, гаьнна цул арахьа вовзаш ва СССР гӀорваьнна тренер Коазой И. ХӀанз укх сахьате, ше хьалкхеваь штангист ЭдельхановгӀар Ӏ. ийца, Америке хургдолча Олимпийски ловзарашка вахав из.
Йоккхача спорта даькъ тӀа къахьега из волавеннав 1962 шера. Цу хана къулбехьен Россе яхьашка котало йоаккх цо. Спорта мастер хул. Из яр дӀахо мел доахаргдолча цун доккхача толамий беркате юхьиг. ХӀаьта а хьехамча волаш цо даьраш дукхагӀа да. Цу новкъа цо яьккхача халача урхенна дика тешал ду укх масало. Ший говзал дӀаенна, воӀ санна хеташ, цо кхеваьча Арсмаканаькъан Исраилах вурийтта шу даьлча, дунен халкъашта юкъерча классах вола мастер, кагирхошта юкъера дунен чемпион, СССР а дунен а кубок яьккхар, СССР дукхазза чемпион, дунен чемпион хиннав. ХӀаьта 1988 шера боккха кхаъ хилар вай республикерча наха санна, берригача мехкарча адамашта. Сеуле хиннача Олимпийски ловзарашка ше санна болча дунен штангистел котваьлар из. Сийдолча хьехамчас кхебаьча спортсменашта юкъе иштта бовзаш, цӀихеза кхы а ба. Вай сатувсаш хургда Атлантерча ХХVӀ Олимпийски ловзарашка, хьалхале яьккха, из а цо кхеваь ЭдельхановгӀар Ӏ. а цӀабахкарга».
Цу йоазонна кӀалха кепа теха дар Коазой Хьамзати ЭдельхановгӀар Ӏумари вагӀа сурт, 1963-ча шера ваьча штангистах бола лоацца хоам. Укх наькъа Олимпиаде хьалхара моттиг яккха вӀаштӀехьадаланзар.
1998 шера Сурхо тӀарча ийс шера дешача ишколе балха вахар со, гӀалгӀай мотти литературеи хьеха. Кен яхача хин а цига боаллача хьаста а юхерча остановке тӀахувшар со Наьсаре йоагӀача машина. Са болх делкъа хана чакхбоалар. Цу хана цӀаводаш хулар цхьадолча деношка ИбрахӀим а. Юххьанца «Газ-3110» яха «Волга» яр цун, ше вар лелаеш хиннар а. Машин соца ца еш, тӀехваргвацар цӀаккха. Куралах-сонталах хӀама доацаш саг вар из. Наьсаре Ӏочукхаччалца, къамаьл де таро хулар гӀорваьннача тренерца. Цун чулоацам тайп-тайпара хулар. Цхьайолча хана дувцар яхьашка кагирхой бахийта кхоачам боллаш ахча доацаш хиларах, цкъаза хаоттама латкъар, нийслора цхьаболча наха из латкъаш а. Цкъа ИбрахӀима дийцар; ший телевизор ехаяр, яхаш:
- Вайцигарча телеательешка йихьар аз из тоаяйта дагахьа. Чулаттар гIалгIа ва, со малав ховш а ва. Ши мах баккха лаьрхIа вар из согара, из тоаярах. Сай гIулакха Нальчике водаш, машина чу тIехьашка хьачу а оттаяь, цига йихьар аз телевизор. Са къамах а вац, со малав ховш а вац цигара мастер, дукха а даккханзар, из а дIаэца ца тугаш хала ийцар.
ИбрахӀима дийцача хӀаман маӀан дар: сел яькха, меца хила мегаргвац саг. Ший къаман наха тӀера «цӀока яккха» гӀертар дика дац.
Наьсаре тхона дукха гаьна йоацаш яхар цунца бухгалтера болх баь Имагожанаькъан Саламхана йоӀ Лида, из чу а йиге, со а наӀарга Ӏоваьккхе; дӀаводар гӀорваьнна штангист-хьехамча. Цкъаза ше йӀайха хӀамаш тӀаювхара латкъаш хулар из, ара латтар Ӏа дале а. Иштта цкъа аравоалаш ше кетар тӀаювхарах дехкеваьнна, Наьсаре Ӏочукхаччалца дӀа-юха хьувш, йӀайха хеташ вера из. Ара йӀайха хиларах дацар цун раьза цахилар; спортсмен хиларах а цу тайпарча барзкъанга дукха ваьннавоацилга а дар. ТӀехьагӀо «Мерседесаца» лелар ИбрахӀим, цунца а хийла Наьсаре вахар тхо шиъ.
ЧӀоаггӀа вас хулаш моттиг нийсъелар цун вахаре цу шерашка. Аварена юкъе нийсвенна, велар ГӀалгӀай Республикан МВД къахьегаш хинна цун воӀ Мухьмад. Цу заман чухьа саг йоалаяь, ши кӀаьнк волаш вар из. Дуккхача наха а бохам баьлар цу моттигах. ХӀаьта а даь-дас даим йоакхо йора ший виӀий берий, царна ше хьоча совгӀатах, ийцача хӀамах дувцар.
ИбрахӀим айса болх беча ийс шера дешача ишколе вийхар аз, берашта хьалхашка къамаьл дайта а, хьехам балийта а. «Ак» ца оалаш хьавена, спортклубах, спортах, шоай секцеех дийца, цига бераш хьехаш йистхинна дӀавахар из. Иштта цо теркам тӀабахийтар гӀаьле озаро мел низ боабу, саг мишта кӀалвут яхача дешашта. Жоп делар берий хаттарашта. Цу хана даьха сурташ, доккха совгӀат санна леладу аз тахан. Оаха шийна совгӀата боккхача наьха сахьат делча, велавелар ИбрахӀим, амма оаха аьлар, из сахьат цун къоанал белгалъяккха луш доацилга. Цу тайпара секундаш лоархӀа сахьат спортсменашта эшаш хуландаь, луш дар из.
Коазой Ӏабибулата ИбрахӀим тахан вайца вац, бакъда цох бола дагалоацам даим вай дегашка бусаргба.