Вай заман Отеллош

Кхалсагах дегабуам бар, эрсий меттала аьлча ревность я из. Хетаргахьа, цу тайпара нах иштта оамал йолаш кхеллаб,  лаьтта кхоллача хана, массадолча хӀамах дегабуаме болаш. Цхьайолча хана, цу тайпарча сага хьаду вӀалла де цадезар. Дага ма доагӀий вайна Отеллос даьр, дегабуам барах Дездемона юв цо. Из мишта юв Шекспира ше белггала яздаьдац, йоах, бакъда  трагеди эрсий меттала яьккхача Лозинске садикъа йийнай яздаьд, Пастернака – шалта Ӏетта. ХӀаьта из сенах еннай бокъонца лора мара гучадоаккхаргдацар, йоах, литературни критикаша, къамаргаш Ӏайдаяле а, из яллал чӀоагӀа Ӏайда хиннаяц. Вай заман а болаш ба ший Отеллош. Моароша истий буташ, цул а кхерамегӀа уж боабеш моттигаш нийсъеннай вай къаман юкъе. Уж, тайпан цӀераш йоахаш, бувца лац сона; хӀана аьлча цар гаргарча наха аргӀанара чов хургья цох.

Мишта хьахулаш ба кхалсагах бола дегабуам? Цу гӀулакхах Ӏилмо фу йоах дувцаргдац аз, алхха сайна хетар мара. Эггара хьалха из дегабуам хьахул, маӀача сага шийна нийса йола кхалсаг цахаржарах а цайоалаярах а. Нагахьа санна из кхалсаг геттара хоза яле, хьайоалаяьр моллагӀча цхьан хӀаманца цул эшашагӀа вале куца е сибата, тӀаккха цу маьра дагахьа шеко кхоллалу. Цунна мотт шийл тӀехвар бӀаргавайча, сесага ший га дохкаргда аьле. Цу тайпара уйла кер чу йосса саг, маӀача сагах санна шийх бӀубенна воацилга да. Кхалсаг укхаза цхьанна хӀаманна бехке еце а, из елаелча, кхыча сагага безаме йистхилча, дегабуам бе волалу из. Чувенача хьаьшанца, ара кхийттача сагаца борз санна хьажъюкъе шод боаллаш хила йиш мичай цун, тӀаккха-м нах геттара акхача сагах санна дӀакъехкарг ма бий цунах. Кхалсага Дала диллад Ӏимерза хилар, безаме йистхилар, нахаца машаре хилар. ХӀаьта цхьаболча маӀача наха из харцахьа кхетаду. Цудухьа цӀаькха а белгалдоаккх аз, цу тайпара моттиг нийслургйоацаш, маӀача сага шийна нийсаяр йоалае еза, е эшашагӀъяр е тӀехъяр ца йоалаеш, цо дикка гӀо дергда сесагах дегабуам ца бе, дезала юкъе барт хилийта.

ШоллагӀйола маӀача сага дег чу дегабуамо бӀы болла моттиг я, сесаг хьаким хилар, мар – мугӀарера болхло, сесага алапи дукхагӀа, маьрадар кӀезигагӀа хилар. Хьаким йолча кхалсага вахар  мугӀарерча кхалнаьхадар санна хилац. Цун цкъаза балха га езаш хул, салоӀача деношка къахьега араяла езаш хул, Ӏуйран дӀааха езаш а нийслу, командировке йохийт, шофёра машинаца балха дӀакхувл, чукхувл. Дегабуамерча сагá уж хӀамаш тоъаш да, сесагах бола цатешам кхебе. Цу тӀара дӀадолалу цхьацца дола халахетараш, Ӏоттараш, яппараш, юххера дезал бох. Деррига а фу бахьан да – сесага болхи дегабуаме мари вӀаший тарлуш цахилар. Берригача хьакимий моарой иштта ба аьлча, со чӀоаггӀа гӀалатваргвар, хӀана аьлча цхьабола къонахий ба эшшача моттиге исташта гӀо деш, цар балха гӀулакха шоай ха йоаеш, оагӀув хьаллоацаш. Цу тайпарча наьха дезал иман долаш, барт а цхьоагӀо а йолаш хул. Сесага ший вахар, маьра ший вахар хилац цу тайпарча дезале. Цар вахар юкъара да. Из ца хилча цох дезал а хургбацар. Цу тайпара цхьа моттиг дагайох сона, бокъонца вай мехка хинна.

Дуккха нах хьегаш, хоза мар-сесаг дар уж. Шаккха цхьан къамах а, дийша а, балхаш тӀа долаш а дар. Цкъаза гӀалатбоалаш хул е мар е сесаг, нийслу шаккхе цхьатарра гӀалатбоалаш а. Цар даь гӀалат малагӀа хиннад аьлча, хьаким йола кхыча къаман кхалсаг шоай цӀагӀа яха чуйитар. Из цхьа гӀалат да. ШоллагӀа гӀалат, мар цунца цӀагӀа вита, сесаг курорте салаӀа яхар. Из цӀаяле, вокхо ший цӀагӀа яха кхалсаг маьре хьайоалаяьй. Укхаза шаккха оагӀув бехке йолаш нийсденнадар из. Цхьана дӀабаха безар курорте, тӀаккха из нийслургдацар.

Цкъаза нийслу, маьре яханза йолча йоӀа цхьатарра шин е кхаь зӀамигача сагага догдоахаш. Из фуд? Кхетаде хала дац цу тайпарча йиӀий дагардар. Цу кхаьннех дикагӀчунга маьре яха лерхӀ цо бухсоццаш. Из маьре йигар-м гӀадгӀоргва, цох ираз хеташ. Вокхар фу де деза? Укхаза гӀулакх къовсам тӀа дала тарлу. Шоана довз аьнна хет сона дуненна цӀихеза дола Том Джонса дӀаоала «Дилайла» яха илли. Цо яхачох, гӀулакх урсаш тӀа доал, царех цаӀ вув. Вай Дала лорадолда цу тайпара баккха безача безамах! ЙоӀа шийна дукхагӀа везавеннар харжа веза, кхаьннеца ловзар ца леладеш, безам пӀелга тӀа ца боахаш. Нагахьа санна цу тайпара ловзараш леладеш кхалсаг хуле, из маьре яхача а дукха тешаме яц… Цо дӀахо а лелабергба из никъ. ЦаӀ дикача балха тӀа ва, цунгара ахча дож цунна. Вож гӀишлош еш ва, цигара фусам яккха йиш я. КхоалагӀвар заправке ва, цига мах боацаш бензин е газ чуйотта йиш я. Кхыча дешашца аьлча, кавалераш хул цун  бе-беча даржашка багӀаш. Цу кхалсагах санна со цецвоалаш ба цунга догдоахаш лела маӀа нах  а, уж къонахий ба-м цхьаккха тайпара оалалуц сона. Цу хьакъехьа геттара дика аьннад селий поэта Гамзатов Расула:

«…ХӀаранех цо кхокхилг оале,

ХӀара юбках цун са доалле,

Къонах вий из тӀаккха?!»

Вай заман чухьа кхалсагах дегабуам беш йола моттигаш дукха нийслу. Укхаза цун бахьан а хиле дӀаовтт вай хана чухьа кхолладенна тайп-тайпара  технически гӀирсаш: автомобиль, компьютер, интернет, телефон. Из аз хозахета яхаш дац. Цхьацца болча наха лоархӀ кхалсаг машина тӀа ягӀар, ше из лоаллаш хилар дика дац, аьле. Дегабуам бераш а нийслу. Укхаза хьоахаде доагӀа, кхалнах а тайп-тайпара хилар. ГӀалгӀаша оалаш ма хиллара, цхьайола кхалсаг,  бӀена юкъейоде а, шийх гӀалат доаккхийтаргдоацаш хул. Машин эшаш, из ца хилча хала лела безаш дукха кхалнах ба. Масала, тӀа мар воацаш, массехк зӀамига бер долаш йолча кхалсага чӀоагӀа аьттув болаш да, ше из лалла ховш хилар. Каст-каста ца нийслойя а, автобуса чу хулача моттигех я къона кхалсаг, шиъ-кхоъ бер шийца долаш, цу тӀа хьалтӀайоалаш. Царех цаӀ ишколе дига деза, вожаш - берий беша, ше а я балха яха езаш. Уж гӀулакхаш даь ялалехь, из дикка тӀехьаюсаргья балха.

Цудухьа машина ко лаьца йодача кхалсагах гӀийбаташ дар, дегабуам бар дика дац, аьнна, хет сона. Цох во уйла хила а мегаргьяц цхьаккха тайпа. Амма берригаш а из машин нийса хехкаш ба-м оалалургдац сона. Хила тарлу, из ца боагӀача новкъа хехкараш а, хӀаьта а дукхагӀа болча кхалнахах  во уйла хила мегаргьяц. Цхьан телепередаче дийцар, кхалсаг машинаца лелар во могадеш дола къамаьл. Цига дийцачох,  кхалсаг маьре яхале дас е вошас лелае еза. Из нийса да, цунца цхьаккха харцахьа хӀама дац. Иштта лела а бу уж-м. ХӀара дийнахьа сона гу дас е вошас Магасе хьалкхувлаш бола балха а деша а багӀа мехкарий. Моароша хьалкхувл шоай истий. ХӀаьта а цаӀ дицде мегаргдац вай, адам чӀоагӀа дийбад вай заман чухьа, кхалнах дукха ба. Царна юкъе нийслу тӀа моарой боацаш (тайп-тайпарча бахьанех) бола кхалнах. Шоай вахара хало аттача яккха, машинаш тӀа ховш царех цхьабараш. Царех баккха бехк а бац.

Дикка дегабуам кхоллаш хӀама я интернет. Цхьан кхалсага дийцар сона, ший воӀа саг хӀана йитай. Цо яхачох, мар балха ма ваххинге, интернета чура хьайоалаш хиннаяц из кхалсаг, одноклассникашца, кхыча бувзамашка йолаш, бӀарчча ди дӀахьош хиннад цо. Мара деча хьехарах лерг кхеташ а хиннаяц. Цу тӀагӀолла эгӀам а этта, бехаб къона дезал. ХӀанз дукха нийслу ишколе телефон кхухьаш, урокаш йолаш а йоацаш а цу чу чухьежа кӀаьнкаш, йиӀигаш. Лакхе вай йийцача кхалсага новкъа уж нийслургбац оалилга дац, тӀаккха вахар юхамаччахьа дала тарлу. Вешта аьлча, маьре яха кхалсаг, ца боагӀача боараме интернета чу ягӀаро а дегабуам, ца йоагӀа уйлаш кхолл маьра а маьрцӀай а дегашка. Цудухьа ший несий гӀулакх леладеш, маьра хьехар тӀа а нийсача наькъ тӀа а йолаш, дӀаяха еза из. Къаьстта новкъа хул цу тайпара бахьанаш этта, бераш дола дезал бохаш хилча.

Иштта дикка Ӏаткъаш да цхьаболча кхалнаьха вахара телефонаш лелаеш хилар. Вай заман чухьа из йоацаш саг хуле тамаш я. Бакъда сона кхоачам болаш я, гургал дӀатоха а хьатехар хьаэца а телефон хилча. Цу тайпара телефон йоацаш бахар вай къаман а советски союза кхыча къамий а дукхагӀа бола нах. ХӀанзара телефонаш эша а ца эша а хӀамаш шоашца дукха долаш я. Хьаькъал долча кхалсага хьаькъалца лелаергья из. Вай заман чухьа моллагӀча кхалсага а маӀача сага а эшаш хӀама я телефон, из ца хилча дуккха халонаш нийслу вахаре. Цкъаза телефон лелаеча кхалсагах а дегабуам беш нийслу цхьаболча дезалашка. Масала, сона дагадоагӀа вахаре укх тайпара моттиг нийсъенна. Дукха ха йоацаш маьре яха кхалсаг, ший балха тӀа а йолаш, телефон а лелаеш, даьца-наьнаца бувзам а лоаттабеш хиннай. Цох дегабуам баьча маьрцӀаьша цунгара телефон дӀаяьккхай, гаргарча нахага а тохаргйоацаш. МассагӀа гӀулакх хул телефон эшаш, из тоха езаш: балха, лорашка, кхоачарча нахага, иштта кхы дӀахо а. Духхьал телефон лелаю аьнна дегабуам беш бола нах, таханарча заманга ладийгӀача, нийса бац, аьнна, хет сона. Вайцигарча автобуса чу, кхыметтел дезткъа шу даьнна йоккха саг го йиш я, телефонаца къамаьл деш ягӀаш.  Со ала гӀертар да, пайдана доацача гӀулакхашта тӀагӀолла дегабуамаш де мегаргдац.

Дегабуамий бахьанашта юкъе да цхьаькха а. Из каст-каста хьоахадеш, цох лаьца тайп-тайпара уйлаш йолаш а хул нах. Из дувзаденна да, маьре яхача кхалсага даьцӀа яха бийсаш яха бокъо я е яц яхача дешаца.

- Нагахьа санна даьцӀа гаьна ца дахе, кхалсаг цӀаяха, ший цӀагӀа бийса йоаккхаш хила еза, бераш дале къаьстта а, – оал цхьанне.

- Кхыча мехка даха да-нана долча яхаяле, бӀаьха никъ юкъебоалле, бийса яьккхача хӀама дац, - оал  шоллагӀчо.

- Арахьа бийса йоаккхаш хила мегаргьяц кхалсаг, из ший тхов кӀалха хила еза, цо чӀоагӀбу дезала барт а цхьоагӀо а, - оал кхоалагӀчо.

Царех хӀаравар ше-ший тайпара бакъ ва. Хозахета арахьа бийсаш йоахаш ягӀа бокъо яц дезал болча кхалсага. ХӀанзарча заман чухьа республикерча цхьан миӀингера вокх миӀинге кхоачаву цхьан-шин сахьата. Амма бийса яккханза яргйоацаш моттиг нийслойя, из ше да. ХӀаьта а дезал бола кхалсаг цу кӀалхарча наха цӀаяха мукъаялийта еза, мел доккха гӀулакх эттадале а. Масала, веший саг йоагӀа. БӀарчча дийнахьа гӀулакхага  хьежача; эцар, кийчде дезар кийчдаь яьлча, бус цӀаяхийта еза дезал бола кхалсаг. Сецца юхайоагӀаргйолаш, гӀулакх дӀахо а кхоачашдергдолаш. Тоъаргда сарралца денош доахаш хилча. Кхыметтел, цхьаннега а ма доагӀалда из, таьзет хилча, цӀагӀа унахо хилча, коарча наха дезала нана бус цӀайохийташ дайнад сона, кхоана юхайоагӀаргья хьо, аьле. Коа юкъе латташ доалахьара машин хилча мухха а. Цига Ӏийнаяр аьнна цо елхар е сагото яр мара де хӀама дац. Ший дезала юкъе, ший цӀагӀа хуле, цо из сагото а аттагӀа ловргья, ший цӀенна доал а дергда. Фусам-наьна бӀарг боацаш дисача цӀен хӀама эшалуш санна хет сона. Цудухьа маьре йолча кхалсага, тӀакхоачача дале, бийса ший цӀагӀа яккха еза.

Сосаркъанаькъан Аьсета язъяьча цхьан пьеса тӀа аьннад, кхалсаг ца вовзача маӀача сага машина тӀа хувшар хьарама да, цудухьа кхалнаьха такси хьайийхай аз. Нагахьа санна сесаг таксе тӀа хайча дегабуам беш маӀа нах бале, хӀанз йолаш я кхалнаьха такси а. Магасе цхьаннахьа  дийшар аз «Кхалнаьха такси» аьнна даь йоазув.  Бакъда берригача кхалнаха тоъал уж таксеш хургйий-м хац сона вайцига.

Цкъаза кхалсага кхостаеш хул вӀалла сага дагайоаца оамал, кхера мо чӀоагӀача къонахчо а дегабуам бергболаш. Цхьан хьехархочо оалаш хезар сона, из кхалсаг-м мар воллаше кхычахьа маьре яха хиннай. Нагахьа санна эздийча, сабарерча, нийсача наькъ тӀа волаш хьавоагӀача марá цу кхалсага футтаренаш йойя, из цунца яха безам боацаш хилар мара кхы хӀама дац.

Шоана фу хет цох? Язде тхога цу хьакъехьа шоашта хетар, нийсадар, дича бакъахьа дар.