Карарча хана кхыча къамех бола хьехархой вайцига кӀезига хилар дувзаденна да, кердача ноахалах бола къаман хьехархой хьалкхерца. МоллагӀча юрта хьо воде а, массе а Ӏилма хьехаш бола гӀалгӀаех хьабаьнна нах го йиш я, царех цхьабараш гӀорбаьнна мехка бовзаш а ба, шоаш хьинаре беча балхаца. ХӀаьта а вай деношка нийслу эрсий е кхыча — украинций, эрмалой, белорусий, хӀирий, татрий — къамех вола саг гӀалгӀай берашта хьехаш волаш. Уж цига цхьайолча хана вӀалла дагадоацача наькъаца а нийслу. Масала, Наьсаре къахьегаш хинна математик Баранова Антонина, эрсий мотт хьехаш хинна Макарова Галина Ивановна, биолог Радионова Алла Яковлевна вай мехках даьхача хана укхаза баха баьхкаб, мохк меттаоттабича а дӀа ца болхаш, укхаза баха Ӏийнабар уж. ЧӀоагӀа накъа а баьлар вай къаманна. ХӀире Зарема Султановна математик яр, из Наьсаре нийсъялара бахьан дар гӀалгӀачунга Цицкиев Мухтара Батарбикага маьре хилар, Ессентукера казачка, физик Тутаева Дина Александровна парте райкома кхоалагӀча секретара Тутаев Ӏамархана сесаг яр. Татрий къамах хинна химик Дахкильгова Роза Гафаровна района футбольни командан капитан, «Электроинструмент» завода болхлочун Дахкильгов Бориса фусам-нана яр.

Цкъа са вахаре а нийсъелар, эрсий хьехархо юртарча школе балха хьаэцарца ювзаенна моттиг. Массехк шу дар Сурхо тӀарча ийс шера дешача школе гӀалгӀай мотти литературеи хьехаш со вола. Учительске Ӏохайша, къамаьл деш дагӀар сои директор хинна Нальгиев Къурейша Хадижати. Цу хана, мичара гучаяьлар ца ховш, цига чуера юкъерча дегӀара, сийрда юхь а жогӀара бӀаргаш а дола эрсий кхалсаг. Чуя мегаргйий аьнна пурам дийха, оаха Ӏохар дийхача, ше бена никъ хьабийцар цо. Из яр, Магасерча «Марем» яхача гимназе болх беш а хинна, хӀанз цигара дӀаяьккха Иванова Лидия Карповна.

-ХӀана енаяр хьо? — хаьттар директора.

-Балха отта безам бар са, моттиг яле, — аьлар цо.

-Хьалха болх баьбий Ӏа, хьехархо йолаш?

-Баьб Магасе, «Марем» яхача гимназе юхьанцарча классашка хьехаш хиннай со. ХӀанз цигара, бахьан доацаш, дӀаяьккхай.

-Цигара хьо дӀаяьккха хилча, аз хьа мишта эцаргья хьо? — бӀакъожабеш ше хилар лочкъаданзар кулгалхочо.

-Фу бахьан долаш яьккхай хьо? — цар къамаьла юкъе ца вахача Ӏеваланзар со.

-Берашца Буро тӀа экскурсе яха дага яр со. ГӀалгӀай бераш, хьал а дига, хӀирашка доадайта йоалл аьнна яьккхай-кха.

Директор сона бӀарахьежар:

-Хьона фу хет цох?

-Из мара кхы бахьан дий? — велавелар со.

-Дац, — аьлар тхона хьалхара гуш йолча эрсий кхалсага.

-ТӀаккха-м хьаэца мегаргья, — аьлар аз, тхьовра мо юхь тӀа велар латташ. — Эрсий кица да «Йийттача цхьаннех, еттанза вола шиъ лу» яхаш.

Каьхаташ дахьаш юхаяр дийхар директора:

— Хьо балха хьаэца хьожаргда вай.

ЦӀаькха юхаеча, из юхьанцарча классе хьехаргдолаш хьаийцар Нальгиевас.

Дуккхача шерашка болх бир цо тхоца. Берашта а даьшта-ноаношта а дукха езар. Каст-каста школен коа боагӀар ха яха нах, Лидия Карповна хетташ хулар уж, цо хьехача классе шоай бер дӀадалар духьа.

Иванова Лидия Карповна ХӀирий Республикерча Карца яхача юртара яр. Цига школе болх беш хиннаяр из гӀалгӀай-хӀирий тӀом хиллалца. Цул тӀехьагӀа, вай ювцача Магасерча гимназе къахьийгадар. Цо яьхачох, квартира а енна хиннаяр цунна, хӀара дийнахьа бӀаьха никъ беш цӀааха ца езаш. Цун да Иванов Карп Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀема ветеран хиннавар. Хетаргахьа, майра саг а моастагӀчоа дика таӀазар лоаттадаь вар, хӀана аьлча цкъа ший даьна денна тӀема совгӀаташ тхога хьахьекхар хьехархочо. Царна юкъе яр ЦӀеча Седкъан орден а. Карца яхар гӀалгӀай маза болча хӀиречунга маьре хинна цун йоӀ Света. Каст-каста йоагӀар из Сурхо тӀа, моттигерча наха хоза хеташ тӀаэцар. ВоӀ а вар Лидия Карповнай, цкъаза из машенаца балха хьалйоалаеш нийслора цо. Къаьстта а цун са доаллар ший йиӀий берех. Юххьанца уж ши кӀаьнк вар Тимаи Казики оалар наьн-нанас царех. Йизза цӀераш Тимури Казбеки яр цар. Директора школен коа дукха доккха доацаш цӀалг а денна, массайтта шера цу чу яьхар хьехархо. Лакхе хьоахаваь шаккха кӀаьнк тха бӀаргашта кӀалха хьалкхувш вар, хӀана аьлча дукхагӀйола ха наьн-наьнаца йоаккхар цар. ХӀаьта кхоалагӀвола Яша, вешта аьлча Яков, ваьча хана, дувцилга доацаш, чӀоагӀа гӀадъяхаяр Карповна — иштта цӀи йоаккхар цох хьехархоша. ТӀехьагӀо тхона хайра Тима Буро тӀа бальни халхараш Ӏомадеш волга, цо республикански яхьашка толашагӀйола моттигаш йоахилга, Казик — кӀалкхетаргах латаш. Цо яьха медалаш а кубкаш а яхьаш енаяр Иванова ше болх беча школе.

Ший Ӏилмаш дика хьеха гӀерташ хьайоагӀар хьехархо. Цкъа цун «йийллача» урока тӀа ваьгӀав со, цо из мишта ю хьожаш. ЙиълагӀча классе Есенин Сергейна хетаяь, поэт а цун кхоллам а берашта дикагӀа бовзийташ йола моттиг хилар цох. Есенина сурташца, цун байташта юкъера хьаийцача мугӀарашца кийчдаь дар улг. ДукхагӀа цун вахарах дийцараш, цун байташ йийшараш бераш шоаш дар, наггахьа урок дӀаяхьара нийса лостам луш мара, цар къамаьла юкъеягӀацар хьехархо. Хозача эрсий меттаца чакхъяьлар из урок, къаьстта сона хоза хийтар Муцольгова Мадина яхача дешархочо даь къамаьл, цудухьа цун сурт даккха а вӀаштӀехьадаьлар са, из улга йисте поэтах дувцаш йолча заман чухьа.

Дуккха хӀама дӀахьийха ца Ӏеш, масалашца а довзийтар цо берашта. Сона дагадоагӀа, коа истол арадаьккха, зизаш дӀадувш йола кхабилгаш Ӏо а оттаяь, берашка новкъостал а дайташ, цо зизаш дӀадийна. Школан коа багӀар массехк цӀог дола хьач. Кхаьча баьлча, из Ӏолегаш бовргбоацаш, ше хьабаьхе, бога дизза дӀачу а бихье, хьачех варени йора цо. ХӀаман хьурмат де ховш саг яр из, иштта Ӏомадора бераш а. ХӀаьта цӀайш долча хана, моллагӀча фаьлга тӀарча турпалий роль ловзаярах а къахкаш яцар Лидия Карповна. Цхьан шера ГӀор-Даде куце духьалъэттар из школерча берашта, корсама юхе керда шу дездеча хана. Цул дикагӀа волаш ГӀор-Дади дагавоха йиш яцар. Цо берашца бегаш бора, совгӀаташ лора, байташ ешар, кхыметтел лезгинка халхавоалар. Цу хана цо дешархошца даьккха, ГӀор-Даде гӀирс бувхаш дола цхьа сурт довзийт аз шоана. Кхыча цӀайшка а даим хьинаре дакъа лоацар цо доал деча классо. ШоллагӀдола сурт да цун классо, дешара керда шу долалуш, илли мишта оал гойташ, дешархошца латт Иванова ше а. Цунбар мо низ болча сагах, «дурс» мо е «нацхилг» мо саг я оалаш хезад сона. УнахцӀено дика йолаш яр хьехархо. Аьхки йӀайха йолча хана, цкъаза гурахьа а дора цо из, крана кӀалхара шийлача хих йизза ведар хьа а ийце, шийна диткъа барзкъа тӀадувхашше а, ӀотӀамохкайора, цкъаза шиъ мохкаеш а нийслора.

Цкъа, кердача дешара шерга кийчлуш, лампа дӀайолла истола тӀа хьалтӀаяьннача Лидия Карповнай, тӀера ногӀар Ӏочукагденна, ког бийнабар. Тхона цох йоккха вас хиннаяле а, хьехархо ше шек дӀа а яцар. Цхьа кӀира хиллал цӀагӀа яьгӀачул тӀехьагӀа, Ӏасашца балха араяьлар из. Гипс елла, цкъарчоа бийрзабале а, тӀехьагӀо юха а хьайра цун лазар. Из ког бийста ягӀаш, аз аьннадар, Ахушков Ӏалаудин яхаш дика хирург ва (цу хана дийна вар Ахушков), из волча югаргья вай хьо. Бакъда Карповнас, Буро тӀа дарба ду шийна аьнна, дӀатӀаэцанзар аз яхар. Бераш цӀахийцачул тӀехьагӀа, эрсий хьехархо кхелхай яхаш бола хоам чакхбаьлар школе гӀолла. Шоашта могаш дола хӀама вӀашагӀтеха, цун таьзета бахар цунца дуккхача шерашка къахьегаш хинна нах. Из ше а яр, дика е во денача, дакъа лоацаш, йодаш, кхычарна нийсса загӀа-хьоалчагӀа луш.

Дуккхача гӀалгӀашца бувзамаш, хьоашал долаш яр из. Цхьан аьхки аз шийга телафон техача, шеи Зязиков Бахьаудина Людаи цхьана салоӀаш да, аьлар цо. Бахьаудина Люда гӀорваьнна хиннача вай йоазонхочун йоӀ яр, ГӀалгӀай Республика хьахилале, цо болх баьбар ХӀирийчен цхьан школан директор йолаш. Хетаргахьа, цу хана денз бовзаш хинна а хила тарлора уж. Иштта ший воккха хьаьша ва оалар цо Сурхо тӀа вахача бизнесменах Булгаков (Булгучев) Хьусенах. Школе а цӀагӀа чуухаш а цун кӀаьнкашта Мусайна а Мухьмада а хьехаш яр Иванова. Майра саг а яр Карповна, оалалургда сога, хӀана аьлча къамашта юкъера хьал геттара ирденна латтача хана, ше цхьаьккъа яьхар из школен цӀагӀа. ТӀехьагӀо каст-каста цӀааха яьлар из. Цо санна бераш экскурсе кхувлаш, юртарча Ӏам тӀа лувча, тайп-тайпара ловзараш де, иллеш даха Ӏомадеш, саг яйнаяцар сона. Ший ха ца кхоеш, берашта хозагӀа, сакъердамегӀа хетар хьадеш яр из.

Цхьаькха цхьа хьехархо хьоахе безам ба са укх йоазонца. Из яр Мативосян Маргарита Григорьевна яхаш. Къамах эрмало яр из. Яхаш Буро тӀа яр. Наьсарерча № 1 йолча школе балха йоагӀаш, хӀетта дийша яьнна, географи яха Ӏилма хьехаш яр йоӀ. Бакъда тхона из геттара езаялийтар дар, цо доал де аьнна тха класс дӀаийца хилар. Ше хоза саг хиларал совгӀа, барзкъанна чӀоагӀа хоза а эздий а лелаш саг яр Маргарита Григорьевна. Цу хана къамашта юкъера доттагӀал дунен тӀа дохалургдац аьнна хетийташ дар, мехка латташ хинна хьал. Цудухьа каст-каста Буро йовзийта, тхо цигарча моттигашка кхувлар цо. ДикагӀйолча фотоательешка сурташ доахар, кинотеатрашка кердача исбахьален фильмашка хьожар. ХӀанз а дицденнадац сона «Анжелика маркиза ангелов» яхаш хинна, тхоаш «Дружба» яхача кинотеатре хьежа фильм. Цхьаццадолча кердача даарех чам боаккхилга а хулар, лоалахарча республике дахача. Кхыча дешашца аьлча, тхона боча, геттара гаргара саг хинна дӀаэттаяр эрмалой йоӀ. Школерча доккхагӀдолча бераша цунга ладийгӀадац, халахетар даьд аьлча, цох чӀоагӀа вас а хулар тхона. Хьайна дика де гӀертача сагага ла ца дувгӀаш хилар, зулама нийса да. Дукха хиланзар из тха школе болх беш, хьагучох, Буро тӀа балха дӀаийцаяр из. Я а яр хьехархо, миччахьа балха дӀаэца мегаргйолаш, хьаькъал долаш, бераш дукха дезаш.

Сай йоазув чакхдоалаш, са вувца безам ба украинера хьаваьнна хинна Клименко Иван Михайлович а. Из ше сона вовзацар, бакъда цун йиӀийца, ашараш Ӏомаеча Наьсарерча школе болх беш хиннача Галина Ивановнайца дуккхаза къамаьл хиннадар са. Иван Михайлович мишта ваьха, фу саг хиннав, мишта кхаьча хиннав из вай мехка сона хайнад журналист хиннача Муцольгова Раяс цох даь хиннача «Дега камоаршал наха дӀаялар» яхача йоазонга гӀолла. Клименко ваь хиннав 1915 шера боккхача, 10 бер долча дезале. «...Моцал, коллективизаци яхилга фуд хайнад цунна, да, вежарий, йижарий боацаш висав. Хьехархой техникум яьккхачул тӀехьагӀа, Одессерча хьехархой институте эттав. Цул тӀехьагӀа хиннаб тӀом, оккупаци, моастагӀчоа духьалъоттар, чов яр, госпиталь. Цу ханарча кхычар а хулача беса хиннад шедар. ТӀем тӀара цӀавеча, Брехта пьеса оттае ловш хиннав из. Цу тӀагӀолла Ӏаьдало кхеставу, вахача-ваьннача ца вуташ, кхыметтел мехкара дӀагӀолга могаду. Дагадоацаш, салтий шинель ювха саг Наьсаре кхоач. Укхаза саца лоархӀ цо, керда вахар дӀадоладергдолаш...»

ДӀахо Муцольговас язду из массе оагӀорахьара дегӀавена. Дукха хӀама ховш саг хиларах лаьца. Наьсарерча № 2 йолча школе эрсий мотти немций мотти хьехаш хиннав Клименко. Ашараш дукха езаш а тайп-тайпара инструменташ дӀалакха ховш а, дуккхача йоазонхой, поэтий йоазош дагахьа дешаш а, дукха дезаш а хиннав тӀема доакъашхо. Укхаза йоалаю цо саг а. Цун фусам-нана хиннай из ше санна хьехархо йола Алефтина Штельмах. Могаш йоаца ший нана а укхаза хьалйоалаяй, из яллалца цунга хьожаш а хиле, Наьсере дӀайолл цо. Хьехархо ше 1995 шера веннав, ший 80 шу дузача хана.

Уж ба вай дай а вай-воаш а даха Ӏомадь, бе-беча къамашта юкъе машар, доттагӀал лоаттадаь нах. Биц ца беш, уж дагабоагӀаш хила деза вай, царех тара хила хьажа деза, воай гӀулакхашца а нигаташца а.