- МоллагӀа Ӏилма дика Ӏомадергда оаш, шоана ха хьакъ долча боараме математика ховш  хилча, хӀана аьлча хьисап дара Ӏилман корта ба шоана из,-оалаш хиннад цо ший  дешархошка.

 Дзовранаькъан Жарапа Ӏадрахьман ваь хиннав I9I0 шера Терски областа Бурон куранна чуйоагӀаш хиннача ТӀой-Юрта, Дзовранаькъан Чоалдар-Хьажий  Жарапеи  Ӏарчакханаькъан СоӀипа ПаьтӀаматеи дезале. Жарапа  пхиъ  вошеи йиъ йишеи хиннад. Ераш я цар цӀераш: Мухьмад, Хьусен, Хьасан, ИбрахӀим,  Ювсап, Либи, Луди, Эйбал, Фадиман.  Дезала юкъе шоллагӀа хиннав Ӏадрахьман.  Цун ши воша Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀем тӀа хиннав. ЦаӀ Краснодарски крае дӀавеллалга ховш да, шоллагӀвар де доацаш вайнав яхаш белгалду.

 Ше ваьча юртарча юххьанцарча ишколе деша вахача, арифметиках дика кхета волавенна хиннав маькарло йола кӀаьнк. Юрта уллувгӀолла Ӏододача ГӀалми-хин атагӀа, ахкан замалахьа ишколера каникулаш йолча хана  берашца лувча а жа-доахан доажаде а  вахача, пайда боацаш ха ца а йоаеш, хи йистера гӀум дӀа-юха  хьакхе шаьр а йийя, ирбаьча дахчан загалца таьрахьаш дехкаш, арифметика юххьанцара диъ куц: вӀашагӀтохар, декъар, цхьа таьрахь вокханца совдаккхар, цхьаннена тӀера кӀезигагIдар Ӏодаккхар - Ӏомадеш хиннад Ӏадрахьмана. Цу тайпара шийна дукха деза Ӏилма Ӏомадара хила тарлуча аьттонах, массаза а пайда эца кайоалаш хиннав из. ХӀаьта дӀахо цун вахаро гойтад, Жарапа Ӏадрахьмана  къахьегама   керттера Ӏалашо берашта математика дӀахьехарца айхха бувзам болаш хиннилга.

ТӀой-Юртарча юххьанцарча ишколе дийша ваьлча, I929 шера Буро тӀара машеннаькъа ФЗУ деша а этте, I932 шера из йистейоаккх цо, цхьабакъда цIермашеннаькъахочун балха ваха тарлуц цун, цамогаш хилар бахьан долаш. I932 шера Ростоверча I902 шерарча Стачка цӀерах йолча рабфаке деша отт Ӏадрахьман. Из I932 шу чакхдалалехь, Ростоверча хьехархой институте физико-математически факультете деша а этте, I935 шера тӀехдика дешаш чакхвоал из. Цул тӀехьагӀа, Шолжа-Гӏалий тӀа хьахьожаву Ӏадрахьман. I937 шера денз I944 саькура бетта 23 денга кхаччалца, НГӀАССР Ачалкхен кхален ТӀой-Юртарча ишколе математика хьехаш ха йоаккх цо. ХӀаьта вай халкъ мехкахдаьккхача хана, I944 шера маьцхали бетта I-ча дийнахьа денз 1956 шера цу бетта 4-ча денга   кхаччалца, из къахьегаш хул, ГIибухерча Казахстана   Акцосовски  ворхӀ шера дешача  ишколе, математика хьехаш. ХӀаьта 1956 шера маьцхали бетта 5-ча дийнахьа денз 1958 шера цу бтта  22-ча денга  кхаччалца, хьехархочун дарже а волаш, болх беш хул Жарапа Ӏадрахьман Алма-Атински областа Каскеленски кхален Айтарлинск цӀи йолча юртарча ворхӀ шера дешача ишколе, шийна дукха дезаденна Iилма  хьехаш.

 Кавказе цӀадахка мукъа белча, вай мехка цӀа а вайя, 1958 шера тов бетта I-ча денгара денз 1968 шера маьцхали бетта 15-ча денга кхаччалца Наьсарен кхален ТӀой-Юртарча бархӀ шера дешача ишколе къахьег цо. Ше дӀалела могаш мел волча хана, ший къахьегам юкъахбитац цо. Ше дешархошта дӀахьехар, хетийтеи моттийтеи доацаш, биззача боараме хьийхад, аттагӀа долча куцашкара халагӀчарга а воалаш. Дика кхеташ вар аьнна, е ладарло гойтар аьнна, дешархой къеста ца а беш, озабезамаш доацаш, хьийхад цо. Цудухьа дешархошта дукха вийзав, цар лерхӀам беш хиннаб цун. ХӀаьта берашкара цу тайпара сийле яккха атта цахиларал совгӀа, Ӏалаьмате хала да, хӀана аьлча берашта йовзац цхьаболча боккхагӀчар хӀилла, царна гарга хьехархо дика ва е вац. Уж вахара маькарло Ӏомаянза, дегаш цхьалха долаш хиларах, царна хац дувцар цаӀ долаш, леладер кхыдар а долаш хила. Цар шоашта хетар юхьдуххьал дIаоал. Цудухьа атта дац хьехархочоа дешархошта хьалха моттийта боацача лерхӀамга кхача. Цхьабакъда цар дика ва аьнна белгалваь тӀаийцар, цу даржах вохаве тарлуц цхьанне а. Цу тайпара, дешархой дика хьехамча а гӀонча  а волаш, ваьхав Жарапа Ӏадрахьман,  ше сакхетаме волаш дунен чу  мел вах. Ше дешархошта  дIахьийхар, цар дикагIа дIаэцаргдолаш, экзамен яла кийчдаь  ткъаь пхиъ билет, дагахьа Iомадайтар цо, яхаш дувцар, ший хана Харькове дика дешаш политехнически институт а яьккха, дуккхача шерашка ГIалгIай Республикан юртбоахама министерстве къахьегаш хиннача, Жарапа Iадрахьмана математика хьийхача, ТIой-Юртарча Мерешканаькъан Махьмада Сайд-Ахьмада. Ма дарра аьлча, хьакъ долча боараме цо сона из Iилма хьийхадецаре, лакхерча математика куцах йола сопромат  Iомае сона хала хургдар, аьлар цо.

 Аланза далац, 1960-1962 шерашка Жарапа Ӏадрахьман ТӀой-Юртарча ишколан директора дарже лаьтталга а. ХӀаьта цунца цхьана ший керттера къахьегама говзал - математика дешархошта  дӀахьехалга - юкъагӀйитаяц цо.

Итташ шерашка, берашта дика кхетам луш; беркате, овсаре къахьегарах; цун балха лакха мах хоадабеш, дукхача совгӀаташца белгалваьхав Ӏадрахьман цу заман Ӏаьдало. Цунна лу РСФСР Сердалон министерствон, НГӀАССР Сердалон министерствон сийлен грамоташ, «Сердалон тӀехдика къахьегамхо» яха наькх тӀа леладу хьарак, «РСФСР ишкола гӀорваьнна хьехархо» яха сийлен цӀи, «В. И. Ленин ваь 100 шу дизар» яха майдилг. ХӀаьта Къахьегама ЦӀеча Байракха орден лу Жарапа Ӏадрахьмана 1971 шера, цун беркатеча хьехархочун къахьегама лакха мах а беш. Укхаза белгалде деза, «РСФСР ишкола гӀорваьнна хьехархо» яха сийлен цӀи  лелаеш ГӀалгӀай мехка кӀезига хьехархой хиннилга. Царех массехкне цӀи йоаккхаргья вай: Кхоартой Мусе Мухьмад, Малсаганаькъан Йоакъапа Ювсап. ТӀаккха аланза далац, цу замах иштта дукха совгӀаташ луш белгалваьккхача сага, шийна аттагӀа йолча моттиге къахьега  таро луш из ха  хиннилга. Цхьабакъда ший берригача сакхетамо къоабалъяь тӀаийца, лоархӀаме йола математика  говзал вай берашта дӀахьехаш, чакхваьннав Жарапа Ӏадрахьман.  Цо вахаре цӀаккха аттагӀа йола оагӀув лийхаяц, халонех ца а кхераш, ше дӀахьехачох бер кхийтта даллалца кӀорда а ца деш,  хӀара денна хадданза къахьегаш хиннад цу эздийча хьехархочо, дешархой маькарло  совйоаккхаш санна,  царна адамий эздел довзийташ, вай мотт шийна дика ховш хиларах, цун маьхаленаш а дӀахьехаш, эхь-эздел а шийгарча масалашца  вай берашта довзийташ.  «Жарапа Ӏадрахьманага бехк ца баккхийта, дукха хӀама лургдар аз», - оалаш хиннад хийла дешархочо, цун оамал а эздел а довзаш хиларах. Шийна кӀоаргга гӀалгӀай мотт ховш волча цо; боараме бехк а баьккхе,  эхь хетийташ хиннад гӀалатваьннача дешархочоа. ЦӀаккха а берашта тӀачовхаш, оамал хиннаяц хьехархочун. Цун урок дӀайодача хана, цу классе саг мукъагӀа вий-те аргдолаш, селлара сатем отташ хиннаб, наггахьа хьехархочо оала дош мара  хьа ца хозаш.

«МоллагӀча хьехархочоа санна, сона боккха кхаъ хул, аз дӀахьийха дешархо толамашка кхаьчача, цох лакха говзал йола къахьегамхо, кулгалхо хинна бӀаргавайча. Къонахчун дувцар а леладер а цхьана товш, вӀаший барт беш хила деза; къаьстта хьехархочун дувцар цаӀ а долаш, леладер кхыдар хилча, бераша Ӏа яхар дӀаэцаргдац», - оалаш хиннад цо каст-каста. Ший вахар а къахьегам а  цо айхха дувзаш хиннад, шийгара дика масалаш гойташ. Дуккхача шерашка хьаьнала къахьегарах, Ӏаьдало лакха мах бара нийсса хиннад Ӏадрахьмана; ший юртахоша, дешархой даьша-ноаноша, тайпан наха, лоалахоша ший хьакъехьа гойташ хинна сий-лерхӀам, цар оалаш хинна баркал. Цунна тешал ду, «Российски Федераце гIоръяьнна хьехархо» яха сийлен цIи лелаеча, ГIР халкъа йоазанхочо Кхоартой (Дзовранаькъан) Хизара  Марета аьннача дешаша: «Вай хIара дешархо ший дезалхо волаш санна, хадданза цар толамий терко еш, къахьийгар цо. Аз ишкол йистейоаккхача шера, тха да волча  вера из.

- Хизар, хьога цхьа дехар де венав со,-аьлар цо.

- Ахчеи-бохчеи ма деха, рузкъан таро лаьгIъеннай, дагадоаца хатар нийсденна, цIен-нана могцаш а хинна. ДIахо мел долчоа дизза жоп да хьона, - аьлар дас. ТIаккха Жарапа Iадрахьмана аьлар:

- Рузкъа-м дехацар аз хьогара, укх йиIигага дешийта ала венав со хьо волча.

Цунна денна дош кхоачашдеш, Нохч-ГIалгIай паччахьалкхен университете, гIалгIай меттеи литературани факультете деша оттайир со тха дас».

Ӏадрахьман  цхьайтта дезалхочун да хиннав. Царех кхоъ дийна вац, вожаш вай мехка бахаш ба. Царна юкъе математика говзал Ӏомаяьй цун йоӀа Лейлас. Из ТӀой-Юртарча №2 йолча ишколе хьехархо я, ший дас хьийха Iилма хьехаш.  Массане а аьттув балац, из чоалхане говзал караерзае. Цунах дола тешалаш  вахаро вайна гойташ да.

- Фу оамал йолаш вар хьа да Iадрахьман?- яхача,  аз даьча хаттара жоп луш, Лейлас аьлар:

- Ший са санна дукха безар цунна ший къахьегам. Берашта из дIахьехара массе а оагIора хадданза аьттув лохар цо. Математика тхона, хьай дезала хIана хьехац Iа, аьнна, оаха хаьттача, цо аьлар, шоана кхычар хьехаргда. Со шун терко е волавелча, озабезам юкъеболар кхер со. Оаш шоай хьехархошка дика ладувгIе, шоана  Iилма Iомаде хала хургдац.  Из цамогаш  а хинна, цунна больнице со тIехьаяхача, цо эггара хьалха хаьттараш ший дешархой бар, цар толамаш дар. ТIаккха, лазара миштав хьо, аьнна, хаьттача; дарба дегIадале хургда, со хIанз  гIойленагIа ва, сога укхазара лораш дика хьежаб, аьлар цо.

Иштта хозача гIулакхаца волаш, ший болх дIакхихьаб Жарапа Iадрахьмана, кIаьдвалар фуд ца ховш.

Из дага а воагIаш, цо хьийхаи, къона болча хана цунца цхьана къахьегаш хиннеи нах ба  дуккха а. Царех я ТIой-Юртарча №2 йолча ишколе гIалгIай мотти литературеи хьехаш йола, Джименаькъан (ТIумхой) Вахий Лейла. Жарапа Iадрахьман хьоахавича цо аьлар: ший дегI дизза эздел долаш къоанах вар из. Тхона, зIамагIчарна эхь ца хетийта, хьехархой гуллуш  болча фусамера, хозача гIулакхаца волаш ара а ваьле дIаводар из. Балхаца бувзам болаш  дале а вахарца хоттаденна  дале а  цунга хаттар делча, кхычахьа ваха  из дашха ца дезаш, хоаддаме жоп лора цо.  Укх лоацача йоазонца аьттув бац, Жарапа Ӏадрахьмана математика мел хьийхача дешархой цӀераш яха. Цхьабакъда царех къаьгга белгалбаьннарий цӀераш-м ца яьхача яргьяц аьнна хет. Уж ба ГӀалгӀай Республикан президента администраце къахьегаш хинна Коазой Заида, ГӀалгӀай Республикан  паччахьалкхен даржашка хинна Зурабанаькъан Муса, Дзовранаькъан Тамара, ГӀалгӀай Республикан юртбоахама министр хинна Гиренаькъан Султан, Кхерамзлен совета секретара дарже лаьтта Дзовранаькъан Ӏаьла, «Магас» аэропорта кулгалхо хинна Дзовранаькъан Ӏумарбик, дуккхача шерашка шин совхоза а автотранспортни  предприяте а директор хинна, Ростовски областа Шахты яхача гIалий тIарча  политехнически института хьехархо волаш,  физико-математически Ӏилмай кандидата даржага кхаьча хинна Беканаькъан Мурад, дешара Наьсарен урхаллен кулгалхо хинна Зурабанаькъан Iаьлий Люба… Уж-м кхы дуккха а ба, цо хьийхараш; ма дарра аьлча, бӀаьш, эзараш  дешархой ба, цо ший говзал дӀаеннараш. Цудухьа цар массане а цӀераш яха вай тарлуц.

 Хьаьналча къахьегамца вахаш чакхваьннача Жарапа Ӏадрахьмана; йоккха, дика тӀехьале йитай вай къаманна; хьаькъале, маькара ноахалаш кхедеча хьакъ дола дакъа юкъе а хьош. Вай замах болча дуккханешта цун цӀи йовзац, цхьабакъда боккхагӀчарех наггахьа саг хургвац цу сийдолча къонахчун, эздийча гӀалгӀачун, лакха говзал йолаш къахьийгача хьехархочун цӀи ца йовзаш. Цудухьа ала лов, из санна баьха нах бицбе вай бокъо яц, аьнна.  Цо санна хьехархочун къахьегаме лакха толамаш даьха, цунна мо Ӏаьдало балха сийле лакхъеш совгӀаташ денна, сийлен цӀераш енна вай къамах Ӏаяха дукха хьехархой а хиннабац.  Цудухьа дика хургдар, нагахьа санна Дзовранаькъан Жарапа Ӏадрахьмана цӀи из къахьегаш хиннача ишколах тиллача, цига мемориальни улг оттаде вIаштIехьадаьлча. Кхы ца хуле а, из ваьхача урамах цун цӀи тилла мегаргьяр.  Уж  шаккхе а кхоачашде аьттув баьлча-м, геттара дика хургдар. Урамах цӀи туллаш хилча «Дзовранаькъан Ӏадрахьмана цӀерах бола урам»,аьнна, къоаггадаь белгал а деш, кхоачашде дезар из, хӀана аьлча ТӀой-Юрта цу тайпан,  цар цӀераш малха лоаттае хьакъ долаш дукха къонахий хинна хиларахи, тайпа доккха хиларахи. ТӀаккха укхаза хьоахаданза далац, вай боккхагӀчар оалаш хинна дешаш а: «Дика къонахий дукха хулаш тайпа да Дзовранаькъан дар». Цар цӀераш йоахаш хинначарца бар Дзовранаькъан ЧӀожа Ӏаба, ЧадагӀа-хьажий АртагӀа,   Ӏабе Элбазкъа,   Аьдалгире Изновра,  ЧадагӀа-хьажий Ӏумха,  Элбазкъий Махьмад.

Сай йоазув чакхдоаккхаш ала лов, цу тайпара дика къонахий дукха хулача тайпах хьаваьнна эздий къонах Жарапа Ӏадрахьман санна бола къонахий а говзанчаш а, денгара ди мел дала, бебалба вайна юкъе!