- Ужахьанаькъан тайпан саг мичахьара лохаргьяр аз?

- Цу тайпан нах дукха ба укхаза, белггала малав хьона везар? – хаьттар кхалсага.

- Соня йовзий хьона? Из я-кх аз лехар, - дӀакхетайир аз дарбанчен болхло.

- Йовз даьра-кх, из ца йовзаш малав укхаза? – аьнна, ший болх бита, сона никъ хьеха хьаера из, аз ма йола яххаше. Цун оазах, гӀулакхах кхетадир аз, дарбанчен болхлоша мел чӀоагӀа лоархӀаш, сий деш саг я Яхььяй Софья. Цхьа боккха кхаъ хеза саг воагӀаш санна, гӀадъяхар дар цунца, со накъаваккха хьайоагӀаш. ШоллагӀча гӀата тӀа готтача уйчен наӀарех цхьанне тӀа язъяьяр УЗИ йоаккхача моттига кулгал деча лора цӀи. ХӀанз се нийса кхаьчалга кхетадир аз. Лор хала, шоаш лелалуш боаца унахой болча ӀокӀалъяларах бола хоам бир сога цунца болх беш йолча къонача кхалсага. Цунга хьежаш вагӀача юкъа, дукха хӀама дагадехар сона Наьсаре кхувш енача лорах а цхьан хана шахьар тӀа хиннача амбулаторех а. Софья, къона йолча хана денз дагайоагӀа сона, хӀана аьлча со деша ваьгӀача ишколаннеи из кхувш енача ковнеи юкъе гӀадж кхоссал мара юкъ яцар. Дукха бацар Наьсаре дийша лораш, цудухьа цар массане цӀераш йовзаш яр наха юкъе. Буро чу мара дарбанче яцар, из яр имам Шамала духьаллаттар духьа, эрсий паччахьа хьаяь хиннача ГӀапа (Крепоста) чу. ХӀанз со вагӀаш йола шахьар тӀара дарбанче вӀалла я а яцар цу хана, цхьа зӀамига амбулатори яр Наьсаре, цига воагӀар царг лазар а, кизга оттадер а, зиппар дилла дезар а, кхы массагӀа вар уж.

Херх хьокхаш, ардакх йоаккхаш моттиг яр, ГӀаппархой тайпан сага доалахьа йолаш. Цу моттиге хьалъе лаьрхӀар йоккха, массехказа вӀаштӀара яь наха дарба ду моттиг. Кхыйола гӀишлош санна, хьал ца еш дукха лоаттаянзар из. Цунца цхьан коа яр йоккха поликлиника а. Дикача лораша болх баь, чот яь варгвоацаш, дукхача наха гӀо даь моттиг я ер. Укхаза къахьегаш вар ГӀалгӀай мехка а цул арахьа а вовзаш хинна Ӏоахашканаькъан Ӏалаудин, тахан цун цӀи лелаеш, гӀорваьнна хинна хирург виц ца волийташ я дарбанче. Иштта укхаза къахьегаш бар онкологаш Куштанаькъан Ахьмад, Дибаранаькъан Султан, терапевт Абаьданаькъан Соня, Вешкаранаькъан Хьамид, ТӀоманаькъан Тамара, берригаш бийца варгвац...

Дукха ха ялале, со уйлаех воаккхаш, гучаяьлар юкъерча дегӀара, кӀай халат дувха кхалсаг. Сона из ца гу дуккха ха яьннаяле а, Яхььяй Софья сона цу сахьате яйзар. ДӀахора тха къамаьл хилар цо къахьегача кабинете.

Наьсарера цӀихеза лор яь хиннай 1945 шера оагӀой бетта иттлагӀча дийнахьа Казахстанерча Кустанайски областа Урицки кхаленна чуйоагӀача Весёлый Подол яхача юрта. Ужахьанаькъан Зубайрий Яхьья, ше балха гӀорг хилча денз, мах беча даькъе къахьегаш хьавена саг хиннав. Из болх цо баьб вай арадахале а, арадаьхачул тӀехьагӀа а. Яхьья ше 1912 шера ваь, мохк бохабаьча хана 32 шу даьнна хиннав. Сибрера цӀа а вена, къахьегаш дикка ха а яьккха, пенсе вахачул тӀехьагӀа 1977 шера кхелхав из. Софьяй нана маьрал 7 шу зӀамагӀа хиннай, Султиганаькъан Ибиша Маржан 1919-ча, вай къаман лира денача, шера яь хиннай. Ховш ма хиллара, из да инарала Деникин Антона бӀу вай мехках лета, Граждански тӀом лаьтта шу. Цу зӀамигача бера а цун даьй а вахара тӀалаьтта кхерам бувца безац аьнна хет сона. Гобаьккха йоагаш юрташ а йолаш, Яндаре яь хиннай Маржан. Цу хана Буро кӀалха кхувш вена Яхьья а герз леладилла хиннавац, цудухьа тӀема юкъе дакъа лаца а вӀаштӀехьадаьннадац, ший юртахочун ГӀуша-хьажийи цун къонгийи санна. Дикка боккха дезал хиннаб Яхььяйи Маржанеи - кхо воӀи ялх йоӀи. Хала хете а, царех кхо йиша: ПаьтӀамат, Марем, Хьанифа - карарча хана йоацаш я. Иштта воацаш ва воша Ювсап а. Из а дийша, Буро чура техникум яьккха, цул тӀехьагӀа Буро тӀара юртбоахама институт яьккха хиннав. Наьсаре хьайбай лор волаш къахьийгад цо, ше яьккхача хана. Вахарера шоай моттиг лохаш, дешара тӀакхувш хьабаьхкаб кхыбола цу дезалера нах. Масала, Хадижата Курскера механически факультет яьккхай, хӀаьта эггара зӀамагӀа йолча Хьавас цу шахьар тӀа гӀишлонхой факультет яьккхай. Вошас Хьажмурда а Буро чура техникум яьккхай. ХӀаьта йиша Хьанифа Софьяйна уллув къахьегаш хиннай, дарбанчен йиша-фусам-нана йолаш. Йоакъап авторанспортни боахаме къахьегаш хилар. Иштта бе-беча балхаш тӀа болаш, шоаш бол-болча наха накъабала гӀерташ, хьабаьхкаб цу дезалера къонгаш а мехкарий а.

Яхььяй Софьяс ишколе дукхагӀа йолча хана Кустанае дийшад. НийсагӀа аьлча, из ворхӀ класс яьккха хиннай, вай мехкадоалача хана. ДӀахо цхьан шера дийшад цо Наьсарерча №1 йолча юкъерча ишколе. Аз лакхе белгала ма даккхара, цу юхе бахар цар дезал. ХӀанз а цига бах уж. БархӀ класс мара яккхац цу ишколе, ший дагахьа чӀоагӀо а яь, лор хила безам болаш хиннача йиӀига. Цу хана Буро чурча юртбоахама техникуме хьайийлла хиннай эггара хьалхара медйижарий курсаш. Беррига лорий болх цхьатарра ба мотташ хинна Софья деша йода цига. Цхьан шера техникума доазон тӀа дешаш а хиле, цул тӀехьагӀа юхерча Наьсарен кхален дарбанчен тховна кӀалха хул уж медйижарий говзал Ӏомаеш. Болх бе дӀайолаелча мара, бокъонца кхетаданзар йоӀа лораи медйишийнеи юкъера башхало малагӀа я. Цига деша ягӀаш биъ бутт баьлча, керттера лор хиннача Горчхананаькъан Темарлана балха дӀаэц Софья. Ше балха гӀаш, цӀермашина наькъ тӀагӀолла Наьсарера Буро чу кхаччалца цкъаза дийнахьа шозза а кхозза а мишта хала ухар дагалувц цо. Медйижарий тоъаш хиннабац цу хана, цудухьа дешар а болх а яха ши хӀама вӀаший тарде дезаш хулар. Берий отделене медйиша яр из цу заман чухь. ХӀанз санна транспорт яцар вайцига лелаш. ХӀанз-м массайолча миӀингашка дӀакхоачаш «газелаш», маршрутах лела зӀамига автобусаш, таксеш ма йий, хӀара са мел бувча. Цу хана яцар. Наьсарен-Шахьара доазон тӀа лелаш цхьа машин яцар, юрт из йолча хана а шахьар хьахинначул тӀехьагӀа а. Тахан юххе уллача Аьлтий-Юрта а тӀехьа «газелаш» ух. Дагалатт се цига гӀаш иха ханаш.

Наьсар-Кертерча, Тоачанаькъан Микаил директор волча, ишколе экстерн оалаш йола экзамен дӀа а еле, итт класс яккхара тешал ду каьхат хьаэц Софьяс. Цул тӀехьагӀа, шоллагӀча классе денз, лор хила лаьрхӀа ший дег чу хинна уйла кхоачашъе, Буро тӀарча лорий институте деша отта йода. Чакхйоалий хьожаргья-кх со, аьнна, яхаяр из йодача хана. Цига аьттув а баьлар цун. Деша дӀаэттар йоӀ 1963 шера. Цу хана дарбан цхьа факультет мара хиннаяц ХӀирий мехкарча институте. Диплома тӀа балха говзал лор-дарба дер, аьнна, яздаьдар институт яьккха яьлча. Юххьанца из балха яхар ше хьалха медйиша йолаш къахьийгача дарбанче, 42 унахочунга хьажа езаш яр хӀетта институт яьккха къона терапевт. МоллагӀа чоалхане хӀама нийсделча, йоӀ дагайоалар институте хиннача ший хьехархочунца Налганаькъан Сафараца. Из, Ужахьанаькъан йиший-воӀ хиларах тарра, акхарцига воагӀаш-водаш а хиннав. Софьяс яхачох, цо чӀоагӀа гӀо дора цунна, дийша яьнначул тӀехьагӀа а, цхьацца хьехамаш деш. Тахан а из виц ца луш, цо шийна гӀо дарах, ламаз деча хана цунна маьл кхайкабеш я лор. Сафар ше Ленинградера тӀема академи яьккха хиннав; цул совгӀа, из хиннав паччахьа заман инарала Налганаькъан Элберда воӀ.

Кхаь шера иштта болх бир къонача лора ювцача дарбанче. ДукхагӀа цу хана хиннараш хирургаши терапевташи бар, болх беш кхыйола отделенеш яцар хӀанз санна. Уж тӀехьагӀа хьаелл вайцига. Ший болх дика дӀахьош йола къона лор дукха хӀама карагӀдоалаш а наха багаяха а яр, говза болхло санна. Цудухьа зув из мехкарча хьакимаша а, цу тӀагӀолла хьожаю Наьсарерча поликлиниканна кулгал де. БархӀ шера къахьийгар цо кердача дарже йолаш. Юххера, ер ма дий ала бахьан доацаш, балхара дӀаяла езаш хул. Бакъда шийна бехк беш денна амар, Москве КПСС ЦК Соломенцевна тӀа а яха, дӀадаккхийтар цо. Цу хьакъехьа ше дувцаш, дукха хӀама бӀаргадайна а дукха хӀама лайна а я ше, аьлар Софьяс. Амма бакъдар гайна-ганза массаза котдоал, иштта нийслу цун вахаре а. ДӀахо цунга хьежаш дар доккхагӀа дола балхаш. Цох хул УнахцӀенон министерствон керттера болхло. Наьсарен кхален дарбанчен терапевтически даькъа а ВКК а керте оттаю из, ворхӀ шера цу декхарех дика лоархӀаеш чакх а йоал. Карарча хана, Яхььяй Софья я дарбанчен ультраоазаца лазараш тохкача даькъа кулгалхо. Наха дикагӀа йовз из моттиг УЗИ аьлча. 1989 шера, ах алапи хьожадаь, хьайийллаяр из вайцига, хӀаьта дарбанчен бӀарчча дакъа а хинна отделени дӀаэттар 1994 шера. Оалаш да, керда хӀама массаза хала тӀаэц. Цу хана цхьаккха саг болх бе ловш хиннавац УЗИ йоаккхаш, латташ гӀирс а хиннаб цу гӀулакха эша, болх Ӏомабе деша ваха тугаш саг хиннавац. Аппарат дӀаяхьа аьнна Шолжа-ГӀалий тӀара нах бахкийта хиннаб, болх ца беш латтандаь. Цу хана ГӀоандалой Баматгире (райисполкома председатела), болх бе саг Ӏомавергва оаха, аьнна, дӀа ца луш йитай из. Софьяс лоархӀ из декхар шийна хьатӀаэца. Бакъда нана чӀоагӀа кхераш хиннай кизга увттадеча наьха балхах, цудухьа ший йоӀ цига яхийта ловш хиннаяц. ХӀаьта а Москве Боткина цӀерагӀча больниице цхьан бетта керда говзал Ӏомае йода вай мехкахо. Иштта болх бе дӀайолалу из цу дарже. Цу балха тӀа йолаш, шийна хьалхашка лаьтта керттера декхар, унахошта гӀо деш хилар дар, яхаш, дувц цо. Саг моллагӀа болх беш вале а, шийна цаховр хоатташ хила веза. Хаттар эхь дац, ца ховш лелар да эхь. Иштта яр цун цу ханара уйла, иштта хет тахан а. ЦӀаккха наха луча хӀаманга сатувсаш, царгара хӀама хьаувзадеш хиннаяц из. Цудухьа, цо ше ма аллара, майрра гӀа баккха йиш йолаш я. Узисташ берригаш бӀаьхий нах ба, бакъда Яхььяй Софья царех я ала йиш яц. Ловш хиннаяц из цу новкъа яла. Ший дас аьннар цӀаккха диц ца луш, кхоачашдеш хьайоагӀа. «Лор ца хилча ца Ӏеш, из къахьегам ма хержабий Ӏа, гӀалгӀашкара ахчаш доахаш ма белахь из болх. Миска нах ба хьона гӀалгӀай, мехках бахар а кхестабар а – деррига хиннад хьона цар вахаре. Хьай алапех кхоачам беш болх бергба Ӏа», - аьнна хиннад цунга Зубайрий Яхььяс.

Унахой тайп-тайпара хиннаб кердача балха тӀа, хӀанз а ба иштта. Бийсан а дийнахьа а балха дӀаехаш моттигаш хиннай. Массанена гӀо де дезаш хулар. Шийна могачох, цхьа саг гӀулакх ца деш дӀа а вахийтацар, цкъаза из шийна хало хулаш дале а. Узе гӀолла чакхбаха безаш хул беррига унахой. Масала, цо кулгал деча отделене къахьегаш ба пхаьнашца дувзаденнача лазарашка хьежа лораш, дега хула, пехкашта хула лазараш тохкараш, Софья ше хьож ченга, ахкарга барчага, къамаргашка, пехкашка, дегӀа тӀехнахьа хулача лазарашка, иштта кхычарга. Цул совгӀа, берах кхийнача кхалнахага а хьож из. Массанега хьажа таро хулар, эша гӀирсаш кхоъ болча хана. Терапевтийяр ехай аьнна, цига дӀайихьай цхьа аппарат. ХӀанз шиъ мара яц узисташка. Кхыдола кабинете хила дезаш дола гӀирсаш долаш да. КӀира пхе дийнахьа бархӀ-бархӀ сахьата болх беш ба цигара лораш а цар кулгалхо а. ХӀанз цига къахьегача сага 23 эзар совгӀа алапи да, хӀаьта болх бу дукха ха яле, паччахьалкхено лора сийдолча цӀерца белгалъяьккхаяле, цох а ӀотӀакхет алапи. Лоацца аьлча, ший алапена раьза я итташ шераш цу балха дӀаденна кхалсаг.

Могаш воацаш воша ва Софьяй, ший квартира дӀа а къайла, цунна юхе хургйолаш, цхьан юкъа яха царцига дӀаяхай из. Цхьан кӀира цхьа йиша, вокх кӀира шоллагӀъяр хьож веший гӀулакхага, бакъда берригаш Яхььяй Софья хьаярга сатувсаш хул. Йижараша цкъаза оалаш а нийслу, хьаяла цу балхара, тоъаргда, дика къахьийгад Ӏа, дӀале къоначарга. Бакъда из «патриотизм» хьаэца лаьрхӀа яц йоккха поалхам йола лор. Республике наггахьа мара хургвац цунъяр мо йоккха балха говзал йола саг. Цудухьа из эшаш я тахан дарбанченна, къаьстта а чоалхане лазараш долча наха. Уж цунца каст-каста дагабувл, цо оалачунга чӀоагӀа ладувгӀаш хул. УЗИ чакхваьлча цу сахьате ховш хул унахочоа фу лазар да. Таьрахьаш дӀа а яздийя, цар фу йоах хьеже, лазара корта белгалбаь каьхат дӀалу унахочоа, цу гӀулакха кхы юхава ца везаш. Цу тайпара унахой хӀара дийнахьа 10-12 чакхвоал лора тохкамах. Уж нонагӀбараш, цхьацца лазараш гучадаьнна, дарбанче бадаш бола нах ба.

Яхььяй Софьяйх дола къамаьл дизза хургдацар аьнна хет сона, нагахьа санна цун дезал ца хьоахабича. Цун цӀен-да хиннав Налганаькъан Бахьаудин. Буро тӀара Лоаман-металлургически институт яьккха, гӀишлонхо волаш, къахьийгад цо. Цо балхаш даьд Шолжа-ГӀалий тӀарча ПМК-2, Сипсой-ГӀалий тӀарча юртбоахама ПМК, тӀеххьара цо баь болх бар юртбоахама министерствоца бувзабенна. Наьсарера Ӏоахарганаькъан ГӀ. цӀерагӀа «Электроинструмент» завод, интернат, РСУ еча къахьийга саг хиннав из. Бахьаудин тахан воацаш ва, из кхелхав 2000 шера. Диазза ХьажцӀа ваха хиннав ше валалехь. ГӀурбан урс хьокхача дийнахьа Даьла кхеле дӀаверзар а да, цунна Даьла раьза хилара оагӀув хьагойташ. Софья ше, из тамаш йолаш хӀама да, 14-зза ХьажцӀа яха хиннай. Ше цунга маьре яхача хана, Къулбехьенга дӀахьожаш вацар ший мар, яхаш, ел Яхььяй Софья. Кхыча дешашца аьлча, дезалера динцара гӀулакх дӀаоттадаьр, леладе дезилга хьалхадаьккхар цӀен-нана хиннай. Из шийна, даьна, даь-нанна, йижарашта хьалхара ихай ХьажцӀа.

Бахьаудинеи Софьяйи йоӀ я, Стелла (Зейнап) яхаш. Пятигорскера технологически институт яьккхай цо, технолога-диетолога гӀулакх Ӏомадеш. ТӀаккха цо шин шера къахьийгад республикан паччахьалкхен министерстве, цигара паччахьалкхен гӀулакх Ӏомадеча академе деша эттай. Из яьккхачул тӀехьагӀа, Стелла аспирантуре йитай. ДӀахо цо дийшад Дипломатически академе. Цу юкъа экономически Ӏилмай кандидата диссертаци язъю цо, из дика чакхйоал цун. МИДе 3 бетта болх Ӏомабеш хиннай вай мехкахо. Австрерча Дипломатически академе болх Ӏомабеш цхьаькха бутт а боаккх цо. Шийна хеттача тайпара болх нийсбеннабеце а, хӀаьта а Москве къахьегаш я из тахан. Cтелла а хиннай ХьажцӀа.

Цхьаволча сага цхьацца сатувсамаш, кхоачаш хилар ловш хӀамаш хул. Цу тайпарча са хаттара жоп луш, лора аьлар; дага мел лаьттача хӀаманга ше кхаьчай, аьнна. Цун болх зийнаб паччахьалкхено. Яхььяй Софья я Россе гӀоръяьнна лор, ГӀалгӀай республикан гӀоръяьнна лор, иштта цунна деннача совгӀаташта юкъе я моттигера «КарагӀдаьннарех» яха орден, мехка профсоюзаша даь совгӀаташ. Из я къахьегама ветеран.

Кховзткъа шу совгӀа ха я цу кхалсага ший вахар наьха унахцӀено лораярца дийза, тахан а цун гӀо эшаш ба дуккха унахой. ХӀанз санна царна накъаяла низ кхоачаш, яхийла из дуккхача шерашка.