Заман белгалонаш
Машений хьаьръялара хьакъехьа
ХӀара заман ше-ший белгалонаш хул. ЧӀоагӀа эргаяьннай таханара зама, хьалхарчох вӀалла тара йоацаш. Вешта шоана из ховргдац, хӀана аьлча шо къона да, цудухьа хьалхара зама шоана яйнаяц. Хьалхареи хӀанзареи ши зама вӀаший духьалъоттаяь, нийс ца йича ховргдац хӀаранеца дика а во а фу дар. Сона могаргда из де, хӀана аьлча сона кхо зама яйнай. ДагадоагӀа мишта яр паччахьа зама, цу ханара транспорт. Цул тӀехьагӀа яьлар Советий зама, цун ший тайпара транспорт а лелара бокъонаш а яр, юххера со къавеннача дийнахьа хьаэттача замах наха демократически зама аьле цӀи йоаккх.
Паччахьа заман чухьа вай къаман эздий транспорт говраш яр. Цунна чудоттача бензинах е солярках сага мах бала безацар, баь тӀа дӀахеца е Ӏай яа аьла машин кийчъе мара. Вай садоаха фо бӀехдеш йола лораша токсически оала (из фу яхилга да мича хов сона) хӀамаш аракхувсацар. Ма хоза товш вар меттахьа дын тӀа вагӀа къонах! Геттара хоза хулар цхьайолча говра тулла нувр, дотоца а дошоца а кхаьла хулар дирст, бебоалла шодакъадж. Аьлий гӀулакх дар чаьтар, йиъ чарх йолча тарантаса чу хайша никъ бар. ПаргӀатта виъ саг чу а хоалора, кӀаьда а яр наькъа йодаш хилча. Ши чарх йолча бидарка чу вагӀаш а хоза товра къонах. Хийла хьаким лелар цу хана цу тайпарча транспортаца, йоӀах бӀаргтоха водаш хилча а ма сий долаш вар цу тӀа вагӀа зӀамига саг. ХӀанзарча кагийча наха тарантас яхар фу маӀан долаш дош да а хац, еха вӀашагӀъяла йоаллача, тӀолхаш а Ӏоэгаш йолча машинах оал иштта.
Даьра, из-м нийса ма дац, инаралаш багӀаш ма хулар, ахчан дай лелаш ма хулар тарантасаца. Вешта аьлча, цу тайпарча нах кхувлача говрал беркатех хӀама хила йиш яцар цу заман чухьа. Кхыметтел цун пхьаж хьакхачацар нахага, хийла кхалсаг лелаш хулар тӀаьнах ведар элле, новкъа пхьаж гулбеш. Из техача, хьоахаш бола топпар геттара тоалу оалар. Беркате хьайба-м даьра дар говр-м. Цунга мичахьа кхоачаргьяр таханара «Патролаши», «Мерседесаши», «Тойоташи», «Губатеши»... Нийса яьхарий-м хац сона айса цу машений цӀераш. Уж сов дукха хьа а яьржа, царех фу оал а ца ховш висав со-м. Хьалха мо бац корта а, къавелча хӀама сиха диц ма лой. ХӀанз-м машиний цӀи малагӀа я наьха цӀи малагӀа я ховргдоацаш, деррига вӀашагӀ ма ийнадий. Цхьанне ший сесагах цӀи тиллаяр «Жигули» аьнна. Ма кадай кхалсаг хинна хургья из! Жигули яха машин-м, бӀарг тӀа ца отташ, сиха ма лелий.
Машинаш йола нах ба, геттара чӀоагӀа хьалха хиннарех тара боацаш. Говр хьовзае ховш, цунна доал де ховш волча зӀамигача сага цӀи мехка йовзаш хулар. Саг йоагӀача е йодача, сакъердам беча моттиге говр хьовзае хайнача, говраш хаьхкача хьалха венача зӀамигача сага доккха совгӀаташ дора. Масала, тӀакхулла ферта е палчакх лора, дошоца е дотоца кхаьла шалта лора. ХӀанзарбараш уж шоай мотоциклаш е машинаш хьовзае белча, машинага цӀе цӀогӀа ухийт, никъ Ӏаьржбеш лараш ют хьамча чархаша. Наха тоам цабарал совгӀа, цар шоай татанца нах кхерабу. СовгӀат мичахьа лу иштта «говр» хьовзаеча сага. ТӀехьахьеже:
- Даьла наӀалт хьо чуводача цӀенна, - оал. Царна кхы дагӀа а дагӀацар из мара совгӀат.
- Цун цӀа сенна бехке да? – ала тарлу цхьаволча сага. Мишта дац из бехке, из машин хьаараювлача коарча наха хаций цо дер фу тата да? Из машин кхестаеча хана, цу чу вагӀар малав ховргдолаш а хилац кхалсаг я е маӀа саг ва. Къонах-м оалалургдац сона цох, хӀана аьлча къонах наха новкъа хургдола хӀама леладеш хилац. Баьддаь кораш хул, йоацаш номераш хул цу тайпарча машина. Сога цун тӀехьавада йиш мичай, ведача а тӀехьакхувргвий со? Сона-м гамажа тӀехьакхе а магац, из едача. Къавеннилга хургда-кх ер. Эр санна масса вар со къона волаш-м, хӀанз дӀадаьннад уж хӀамаш. Даггара аз дича а дергдар, цу тайпарча водителга сай Ӏаса лостаяр да. Кхы фу дергда Ӏа, даьга-наьнага а ла ца дувгӀаш лелача сага? Из-м хӀама а даьра дац шоана, лаьрххӀа ахча деле, из чӀоагӀа гӀар ергйола турбаш цар цу машина увттаяйт яхилга мара. Сона-м цох хӀама хац, наха дувц-кх из иштта. Цхьачар труболёташ а оал царех-м. Со-м, цу дешага ладийгӀача, уж турбаш тӀа багӀаш гӀетташ бола нах ба мотташ а хиннавар, труболёт яхар вӀалла сона дагадоацар хиннад. Пишка тунгилгаш кӀурзах цӀенъеш бола нах хиннаб уж. АстагӀфируллахӀ! Фу дусаргда укх наха дага ца дохаш?!
Царех труболёташ ала со вухьаргвац. Къаьна ма вий со, дов дахьаш боагӀе а хац. ГӀар езаш саг вац со, цӀаккха хинна а вац. Къавелча-м хӀаьта а езаш хилац из. Из аз аьлча-м, даьра, вутаргвацар цар со бийсан наб е. ХӀанз а бала бахь цар-м сога. Дика со набарх чӀоагӀвеннача хана, са цӀен корашта юхекхоаччашехь, газ яха хӀама тоӀаю цар. ЦӀагӀа ДТ оала трактор лотаеш санна тата отт. Цар сомаваьккхе, юха дӀатхьовса ца могаш, уллаш хул со сахиллалца. Мотоциклаша а ду цу тайпара хӀама, комараша етта зӀокарч вӀалла хӀама а хиннадац шоана, цар оазашца нийсйича.
ДӀá ширача заман чухьа хиннаб вайна багахбувцама турпалаш. Уж фаьлгаш тӀа бувцаш ба Пхьагал-Баьри санна, цхьаькха ва БоргӀала тӀа вагӀаш лелаш вола Бийдолг-Баьри. Уж дӀабаьнна дукха ха я. Бакъда царна когаметта хьабаьннаб кхыбола баьреш. Цар цӀераш мишта йоахаргьяр вай ширача даьша? Цкъа сай ханара волча къоаночунга хаьттар аз, дукха ха я из хинна-м:
- Мотоцикл ийцача бакъахьа ецарий Ӏа?
- Даьра, могаргдацар сона из гор-моза тӀехьашка белла лела, - аьлар са новкъоста. Дукха ха я из воаца. Из ца леле а, цу гор-мозан тӀа багӀаш лелаш дукха ба цун мехкахой.
Укхаза дагадох сона цхьа лоаман шира дувцар. Эсах дехьавоалача лоамарочо, когера маьчи Ӏо а яьккха, хаче гӀогӀаш хьал а хьекха, хий тедаш вокх бердага ваха лаьрхӀад. Ше дӀатӀехваьлча аьннад йоах цо:
- Со-м хьатӀехваьннавар хьох, иштта шийла долаш хьайна хала деций хьона?!
Цунна а дайна, са-м кӀира шозза-кхозза ладувгӀа мара дезацар царга. Даим цу гор-мозан тӀа багӀаш лела шоашта хала деций-хьогӀ царна?
- Воккха саг, хьа фу гӀулакх да тхоца? – ала тарлургдараш а хургба царна юкъе. Фу гӀулакх да яхилга фуд? БӀарчча юртий, шахьарий сатем боабеш, из во гӀар ю машинаш хехкаш, лелаш хилча нийса дий? Наха цох фу хет, новкъа да из тата, деза царна е дезац царна яхар царна вӀалла дага а дохац. Е Дала а, е наха а, е Ӏаьдало а могадергдолаш хӀама дац цар леладер. Са меттел, массане а гӀулакх кхача дезаш хӀама да из-м. Мохк дикагӀа, хозагӀа, сатийнагӀа хургбар де деза вайх хӀаране, нагахьа санна вай укх мехка дай дале. Е доал цу «тхр-тхр-тхр, пхр-пхр-пхр» яха машинаш хехкарашта дӀадала деза вай? Царна духьала хӀаране шийна могар де деза. Аз Ӏаса лостаергья, ГАИ болхлочо номераш дӀатӀайохкийтаргья, лоалахочо нах бийшачул тӀехьагӀа цо деча татах бехк боаккхаргба... Кхы а дукха хӀамаш да цига-м де йиш йолаш. Уж турбаш царна дӀаувттаераш а бац кхы царел эргашагӀа, цар а ала деза:
- Фуд оаш леладер?.. Во тата ма дой цар, ма боаьбе наьха сатем.
Цхьайолча хана из во тата машин лертӀа ца хилча, цхьайола оатхалаш тишъелча а ду йоах машино. Иштта деш тата дале, тоаяйта еза машин. Са хана говра ког лувжаш хилча, цу сахьате ланаш тохийтар, говр уназаръювлаш, хӀамах къехкаш хилча маьштигаш йохкар. Доал де деза ший хӀаманна, доаггӀача беса, нахага бала ца бахьаш.
Наьсаре Ӏам болча ухаш оамал я са, сайна хи йисте вагӀа, зӀак хьокхаш багӀарашка хьажа. Цкъаза цига вахарах дехкеваьле воагӀа, культуран Двореца юхе маркъилг санна кхестаеш хул каст-каста цхьа Ӏаьржа, номераш йоаца машин. Цох къаьхка водителаш из дӀаяхарга хьежаш латташ хул, цу юхерча болх беча моттигашкара кораш, кхы из тата ла ца могаш, тӀакъувла отт.
ХӀаьта из – цу чу вагӀаш вола зӀок еттача мозан баьри дӀийккхе вода, ше даьча эгӀорах боккха тоам хиле.
Цхьайолча машиний номераш хул хьона, тамаш йолаш. Хьогга тхона хьалха йода «ЧИА» сери йола номер йоалла машин. Из-м са ханара хила мегаргйолаш номер ма йий. Со къона волаш яр вайна ЧИА, ЧИБ, ЧИС, ЧИМ яха а цу мугӀарера кхыйола а номераш.
Машинаш чӀоагӀа хьаяьржа зама я ер. Сона-м хац вай наькъашка доаллар сенца нийсдергда, ирландски рагу оалача даарца ца нийсдойя. Из кийчдеча хана, хьакӀал мел йисар дӀатоха йиш я йоах цох. Тара-м ба из кхача вай наькъаша буачох. Фухха дувце а, са заманга кхоачаргьяц таханара ха. ХӀара заман ше-ший белгалонаш я, иштта хила дезаш хургда-кх из. Сона-м хац цох кхы фу аргда.
