Ха кхоеш вола саг

Делкъелца вижа уллача сага фу карагӀдаргда? Из гӀетта а волавенна а валале, сайре тӀакхоач, кӀезига хӀама хул цун де кхийнар. Дуккха хӀама кӀалдут, Ӏуйрийна ханнахьа хьал ца гӀоттача сага ший вахаре. Масала, юрташка вахача сага Ӏулага дӀалалла безаш хул етт, нагахьа санна из сецца хьалгӀетта Ӏемавеце, Ӏул дӀагӀоргда, хьайба моцалла а цхьоалла а Ӏехаш, кхий чу латтаргда е урамашка гӀолла гаьнаш юаш, бӀоагӀех фоарт хьекхаш леларгда. Цу тайпарча кхалсага дезал а цунах тара болаш хьалкхувш хул. Наьнагара масал эцаш ма хулий зӀамагӀбараша. Нагахьа санна цун бераш хуле, цу Ӏатта мо мара доал дергдац цо царна а. Из метта хьувш йоаллаше а, йиа а яанза а ара леларгда уж, Ӏояха меражаш йолаш, мӀадаша йиза кочамаш тӀаювхаш. Цу тайпарча фусамера хьал а белгала хул. Делкъелца хьалдаханза метташ, йиланза латташ пхьегӀаш, нув хьакханза ков, бӀеха улгаш, иштта кхы дӀахо а. Хулаш дий цу тайпара хӀама? Сона хеташ-м да, цул совгӀа каст-каста хулаш а да.

Аз газете болх беча хана, 80-ча шерашка дар из, къахьегама эзделах, вешта аьлча, нах шоай ханнахьа балха хьаахарах лаьца йоазув де лаьрхӀар аз. Цу гӀулакха Ӏуйрийна бархӀ сахьат доалача хана, Ӏоахарганаькъан ГӀ. цӀерагӀча «Электроинструмент» оалача завода хаьхо латтача наӀарга дӀаэттар со; се сенна венав, мичахьара ва дӀа а хайта. БархӀ сахьат даьлар, дукхагӀа мел бола болхлой тхьоврре а тоттабенна хьабаьхкабар, амма тӀехьабисарий тӀӀирг хадаш яцар. Вешта аьлча, тхьоврре станока тӀа латта беза нах тӀехьабиса боагӀар. Цу тайпарча наха тӀехьадутар цеха гӀулакх, цехо тӀехьадутар завода гӀулакх, иштта кхы дӀахо а. Бахьанаш тайп-тайпара доахар цар: сийсара хьаьший баьхка, ханахьа Ӏобийшабацар, мурдаш боагӀар, саг цӀаенаяр, цӀагӀа унахо вар, кхы а массагӀа дар уж. Сога хаьттача, цар мел дувцачун керттера бахьан дар Ӏуйрийна ханнахьа хьалцагӀовттар. Цу заман чухьа, балха боацаш йоаяь хӀара пхи минот дикка Ӏаткъаш хулар хьадеча хӀаманна.

Аз ишколе болх бу 28 шу даьннад. Цу юкъа тайп-тайпара дешархой хиннаб са. Царга хьежжа цар дай-ноаной а хиннаб. Царна юкъе бар ханнахьа ишколе хьацаухараш. ХӀаьта цар цӀагӀарча боккхагӀбарех фу ала деза? Шоай бер ханнахьа хьал ца гӀоттадеш хилча, уж а бийша бада-кх, ха яххалца. ХӀанз а аз хьехача классашка 3-4 дешархо ва, цкъаь цкъа хьалхарча урока тӀа ханнахьа хьа ца воагӀаш. Кхыметтел дӀадахача кӀиран юкъе а нийсделар цу тайпара хӀама. Урок йолаеннай, пхи минот йоаллаше вена хьаэттав цаӀ, из Ӏохоаваьв. Итт минот яьлча венав цхьаькха, из а тӀаийцав. Ерригача урока йӀоахалла иштта хьаухаш хул тӀехьабусараш. Эггара тӀехьа, урок чакхъяла 7 минот йисача хана, цхьана венав тӀехьависа кхоъ. Цу тайпарча дешархоша шоай новкъосташка дешийтац, хьехархочунга лерттӀа болх хьабайтац. Малав цунна бехке? Эггара хьалха уж ханнахьа хьал а гӀовттабаь, царга хӀама даийта, ханнахьа ишколе хьа ца боахкийта ноаной ба. Хетаргахьа, уж шоаш а набарах боахкаш хул цу хана. Бераша а шоаш тӀехьадисара тайп-тайпара бахьанаш кхувл, бакъда керттера бахьан хул шоай ханнахьа хьалцагӀовттар.

Царех дешархочунга хоатте:

- ТӀехьа хӀана висав хьо?

Луш дола жоп хул:

- Мамас ханнахьа хьалгӀоттаваьвацар со.

Мамайга телефон дӀатехача хозар хул:

- Укх цӀагӀара-м ханнахьа дӀавахав.

Цунна хет из иштта, ханнахьа дӀавахача санна. Нагахьа санна 9 сахьат даьлча классе вагӀа везаш вале, ах сахьат хьалха Ӏоъараваккха веза из, пхи минот яьлча ийс доаллаш ца а воаккхаш. Пхе минота хьакхоачаргдац, ишколе гӀаш доагӀаш дола бер. Лоацца аьлча, цу тайпарча дешархой ноаной шоаш а ханнахьа хьалгӀовттац, шоай бераш а Ӏомадац Ӏуррехь гӀовтта. Из да керттера бахьан.

Магасе вахаш вола со, балха волча дийнахьа ишколе дӀакхачар духьа, ялх даьлча гӀотт, 7 сахьат даьлча автобуса чу вагӀаш хул, ах сахьат хьалха дӀакхоач балха. Цу юрта бахараш, цу хана ийслагӀа дола гӀа гуш бийша бадаш хул. Иштта хила мегаргдац, берашта цу тайпара во масал гойташ хуле, из чӀоаггӀа Ӏаткъаш хул цар оамала, вахара. Боккха хилча а хургба уж иштта, балха бахача цига а тӀехьабусаш леларгба.

Ах сахьата тӀехьадисача беро шийна доккха зе ду. ХӀара дийнахьа иштта тӀехьавусача дешархочо Ӏилмаш лерттӀа Ӏомадергда аьлча бакъдац. Цудухьа тӀехьавусача дешархочун шиаш йолалу, шу чакхдоалаш лоха боарам бола оценка йоаккх. Деррига а да, Ӏуйрийна ший ханнахьа хьалцагӀаттарах. Укхаза дагадох сона гӀалгӀай цхьаькха кица: «ТӀехьависачун дакъа циско диад».

Фу хул Ӏуйрийна хьал ца гӀоттача водитела бехках? Из ший ханнахьа маршрутах аравалац, автобус тӀехьаюс, цо балха, деша болхараш тӀехьабут. Иштта вӀаший бувзабенна маза хул цох, шоай ханнахьа Ӏуйран хьалцагӀовттар бахьан долаш. Айса ишколе болх беча 28 шера цӀаккха урока тӀехьависавац со, Ӏуйрийна хьалгӀетта Ӏемандаь. Нагахьа санна сома ца воалаш висар кхере, гургал бетта сахьат Ӏооттаде деза, цо Ӏа оттаяьча хана гӀоттавергва хьо. Цу тайпара сахьат деце, телефона чу ба гургал. ХӀаьта телефонаш шецца хьалбаьннарий киса йоахкаш ма йий, гургал Ӏооттабе мара ца безаш. Вешта, Ӏуйрийна хьалгӀетта Ӏема саг-м ший ханнахьа сомаваргва, вӀалла гургал ца безаш. Аз ялх сахьат даьлча гургал оттабу се вужача хана, Ӏуйрийна гӀетта, сахьата тӀа со ӀотӀахьежача, гургал тоха 3-5 минот йиса хул. ДегӀ дӀаӀемад цу ханага, гургал боацаш хьакхет из набарах.

ТӀехьабуса дешархой-м массанахьа болаш ба. Магасе вахаш хиларах, хӀара дийнахьа «Марем» яхача гимназена юхегӀолла тӀехвувла везаш хул со. Каст-каста хьахоз цу коа хьехархоша хьекхаш дола цӀогӀа:

- Хьадолале сихагӀа!

- Шо шиъ мича вода?!

- Чехка! Чехка!..

Из цӀогӀа цар хьекхача хана, хьалхарча аллейка тӀа латт, зӀамига саг ва ала мегаргдола дешархо. Хьахозача цӀогӀанна сагота вац из, лаьттах ӀочувегӀача санна латт.

- Масса cахьат даьлча долалу шун дешар? - хетт аз.

- ИйслагӀчох ах даьлча, - йоах дешархочо.

- Хьахазаций хьона бетта гургал, хьехархоша хьекха цӀогӀа?!.

Сай хаттара из дукха раьза хилар оалалургдац сога. ХӀаьта а со юхахьежача, гимназегахьа водаш вайра сона из. Новкъа ӀовоагӀаш, цу тайпара тӀехьабисараш кхы а беттабелар сох.

Ма тамашийна хет сона, дийнахьа 10 сахьат даьлча коанаӀарга лампаш йоага нах! Эггара хьалха керта чу йосса уйла я, хӀанз а хьалгӀайттабац, бийша бада, лампа дӀа а ца йоаеш. Тхоай нана дагайох сона. Цо, ше лелалуча хана, эггара хьалха деш хинна хӀама дар, Ӏуйрийна наӀаргара лампа дӀайоаяр. Ма хоза тов меттахьа сецца гӀетта, коанаӀарга араяьнна, хий теха, нув хьокхаш йоалла къона кхалсаг: йоӀ е нус! Ханнахьа гӀеттача наьха сий деш а царна цу гӀулакха юкъе гӀо деш а хиннав со даим. ДагайоагӀа укх тайпара моттиг. Сай гӀулакха Москве вахавар со. Поэт ТӀоаршхой ИбрахӀим волча бийса яьккха, сайна эшаргйола цхьацца хӀама а ийца, цӀава кийчвелар. Цу хӀамашта юкъе дар гургал бетта сахьат а. ИбрахӀима сесаг Галина Ӏурре гӀетте, боад боаллача хана (къаьстта Ӏай) балха ухаш яр. Цхьацца дувцаш, урадагӀача тхога фусам-нанас аьлар:

- Ханнахьа Ӏодувша деза вай. Хьо а ва сецца цӀаваха везаш, со а я геттара Ӏуйран балха яха езаш. ХьалгӀовтта кхетаргдац вай.

- Гургал бетта сахьат Ӏооттадергда вай, - аьлар аз.

Цу хана-м мобильни телефонаш гӀанахьа а бӀаргагуцар.

- Даьра, оттадергдар даларе-м, - елаелар Галина.

Айса ийца тӀорме чу доалла сахьат хьал а даьккха, дӀаделар аз фусам-наьнага. ИбрахӀим а Галина а шаккхе духьалбаьннабар, дӀаэца ца тугаш.

- Со цӀакхаьчача сов Ӏуйрийна гӀетта везаш а вац, хӀаьта хьона накъадаргда из, - аьлар аз,- цо гургал мел тохача хана шоайцига хинна хьаьша дагавохаргва шоана.

Cо зӀамига волча хана, цхьаькха цхьа хӀама дар сецца гӀетта гӀо деш. Шоана фу дар аьнна хет из? А, а, коа сецца нах сомабоахаш хинна боргӀалаш яцар уж. Цар а гӀо дора сахиннилга кхетаде. Из яр 5 сом доаккхаш хинна пенах йоалла зӀамига радио. Ӏуйрийна ялх сахьат даьлча:

- Ӏуйре дика хийла шун! - аьле дӀаболабора цо ший болх. Цул тӀехьагӀа, Ӏуйранара гимнастика яйтар. ЧӀоагӀа накъайоалар цу тайпара радио сецца гӀеттача наха. ТӀехьагӀа, воккха хилча, тха коа ягӀар туя оала массехк га. Хьазилгаша цунна юкъе дехкар шоай бӀенаш, дукха хулар уж, Ӏам чура пхьидарч миссел. ХӀа аьнна анайист сийрдайоаллаше, дерригаш цхьан оазаца иллеш даха, йоагӀа Ӏуйре хестае долалора. Цар сомавоаккхар чӀоагӀача набарах веннар а. ЭгӀаз а водацар цу гӀулакха, хӀана аьлча ладувгӀа мегаргдолаш хоза хулар барт бола цар илли. Шахьар тӀа вахача хана, гӀетта Ӏомавора Ӏуйренца долалуча машинаша, трамвайша, троллейбусаша деча таташа.

Оалаш да, Ӏуйрийна гӀетта саг кхаь дикача хӀамах кхийнав. Царна юкъе а йоккха моттиг дӀалоацаш да, хьадеча хӀамах дикагӀа каялар, беркат хилар. Къахьегара къаьстта а дика ха я Ӏуйре. Ӏилманхоша а лораша а яхачох, эггара дукхагӀа хьинар хула ха я из. ДегӀ бийсан наб яь, салеӀа, аттача даьнна хул. ГӀар-тата хилац. Цу хана беш бола болх дика дӀабодаш, тӀехьале дика йолаш хул. Кхоллама наха геттара пайдане я аьнна хет сона из ха. ДукхагӀа болча поэташа бийса хестаю, шоаш цу хана къахьег, яхаш. Амма вахарга диллача из сов нийса а дац, хӀана аьлча сайре, бийса тӀаяле дегӀ кӀаьдлу, уйлаш «аьрхӀлу». Сецца хьал а гӀетта, деш дола хӀама тӀехьале дикагӀа йолаш хургда. Цудухьа оал эрсаша «Ӏуйре сайренал хьаькъал долашагӀа я». Керто дикагӀа болх бу яхар мо хӀама да из. Цхьабола гӀишлонхой сецца балха дӀаайтте, малх айбала болабелча салаӀа болх, шоай доалахьара хӀама хьадеш бале, хӀана аьлча бӀайхача маьлха кӀалха хала болх бар унахцӀенонна дика дац. Къаьстта а иштта къахьег цар мархий бутт йӀайхача хана нийслойя. 10-11 сахьат даллалца сихха шоай де дезар а дийя, салоӀ цар, бага марха долаш цу тайпарча хьалашка хӀама хьаде хала доландаь.