Белам а белхам а
Меттаца деча стилистически гIалатий хьакъехьа
Вай бувцаш бола мотт а деш дола йоазув а чIоагIа лоралуш де деза, нагахьа санна уж кхыча нахага кхоачаш дале, царна Iаткъа тарлуш, мотт харцахьа Iомабеш дале. ГIалаташ сага бувцача меттаца, йоазонца дукха а тайп-тайпара а хила тарлу. Царех да орфографе, пунктуаце, дошкхоллара, грамматически. Амма тахан са безам ба газет дешарий теркам стилистически гIалаташта тIаоза. Уж а кIезига нийслуц дийшача, йоазув де ховш болча наьха меттаца, масала, йоазонхой, журналистий кхолламашка, къаьстта а дукха нийслу уж мотт Iомабеш боагIача ишколай дешархоша деча йоазон балхашка: сочиненешка, изложенешка.
Каст-каста нийслучарех да, мотт дIабувцача хана дергдоаца гIалаташ йоазув де Iохайча чакхдоалаш хилар. Вешта аьлча, аз кхетадечох, бувцаш бола мотт дуккха дикагIа хов вайна, деча йоазонал. Цунна ший бахьанаш а да. Цкъа-дале, бувца мотт дуккха къаьнагIа ба, тахан къона да аьле белгалдоаккхача вай йоазонал. ШозлагIа-дале, мотт массане а бувц хIара дийнахьа, йоазув дераш геттара кIезига ба. КхозлагIа-дале, книжкаш гIалат доацаш яздерий а уж дешарий а таьрахь геттара кIезигденнад. Кхы дIабIаьхбе йиш яр бахьаний мугI. Дукха дувцачул дикагIа да, белггаларча масалаш тIа вай сайцача. Бакъда цкъа хьалхагIа вай белгалдергда шуца масса тайпа а малагIа тайпаш а да стилистически гIалаташ, малагIаш нийслу царех дукхагIа вай къаман йоазонна юкъе.
Стилистически гIалаташ пхе тайпара хила йиш йолаш да. Царна чудоагIа дош харцахьарча маIане леладар; вIаший тIехь-тIехьа цхьатарра маIанаш дола дешаш доаладар; хIама хозде бенна из ийрчадаккхар; ший лела йиш йоацача стиле дош леладар; вIаший тара овлаш дола, цхьатарра дека дешаш калама юкъекхувлаш хилар. ГIалгIай меттаца болх беча наха дукхагIа дувлийтарашта юкъе дерригаш а да, амма нонагIа нийслу дош ший маIане доацаш, кхыча маIане юкъедоаладар (дош харцахьа леладар), шоллагIдараш – бувцача метта стилаца лела дешаш публицистически стиланна юкъекхувлар.
Масала, вай йоазув деш доахк газета е журнала, радионна е телевиденена лаьрхIа. Из йоазув хила деза публицистий, вешта аьлча, журналистий меттаца даь. Цу тайпара йоазув вай деча хана, бувцача метта юкъера дешаш цунна юкъекхахьа йиш яц. Къахьегамхоша болх дика беш хилар хьахьокха йиш я шин тайпара: а) Ма даггара къахьегаш боахкар юртара гIишлонхой!; б) Хьинаре къахьегаш боахкар юртара гIишлонхой. Хьалхара калам ала йиш я бувцача метта юкъе, хIана аьлча из цу стила чуйоагIаш я; шоллагIъяр лелае мегаргья публициста йоазонна юкъе, цунца дужаш да цу юкъе мел дола дош. Иштта башхало я бувцача меттаи журналиста меттаи юкъе.
Дувц вай кхыча гIалатех. Цкъа газета тIа даккха кийчдеча йоазонна юкъе дар укх тайпара дешаш: «ЦIагIа леладу хьайбаш». Эрсий меттала из фу яхилга да хьежар со цун юххьанцарча йоазон тIа. «Домашние животные» яздаьдар эрсий меттала. Таржам даьча сага хьаяьй цох калька, наьна меттал из мишта оал уйла ца еш. ГIалгIай меттала царех коа тIара хьайбаш оал. Цудухьа цох хьахиннадар харцахьара маIан а белам баккха хIама а.
Цхьан предложенена чухьа вIаший тара дола е цхьа маIан дола шиъ а кхы дукхагIа а дешаш хилча, цар ийрчадоаккх шо ала гIерташ дола хIама. Цкъа укх тайпара йоазув дийшар аз: «Республикера спорт йоаржаеш къахьийгараш бовзийтар берашта, Даь ди дездеча дийнахьа». Калама шоллагIча даькъа юкъе шозза да «ди, дийнахьа» яха дешаш. Цар йоаю предложене хозал, бакъахьа хилар. Из нийсагIа екаргьяр иштта аьннадаларе: «Республикера спорт йоаржаеш къахьийгараш бовзийтар берашта, Даь ди дездеча хана».
Каст-каста нийслучарех я, дош ший маIане доацаш, харцахьарча маIане юкъедоаладаь моттигаш. Дукха ха йоацаш, укх тайпара калам йийшар аз: «Шахьарера цIено, лостам бохаберашта духьала къовсам лоаттабеш я Наьсарера администраци». Хеталу, цу юкъе ер ма дий ала гIалат доацаш санна, бакъда хIара деша маIан вай теркалдича, «бохаберашта» яха дош нийсача маIане юкъедоаладаьдац укхаза. Яь латта цIено йохае йиш яц, йохае йиш я пхьегIа, машин, кхыйола кулга хоалуш йола хIама; цIено а лостам а толхабе йиш я, моттиг бIехъе йиш я. Цох тара да укхаза вайна гу гIалат а: «Профсоюзий болхлой латт къахьегамхой хьашт лорадеча хьалха, уж тIехьахьож балха моттиге цар бокъонаш йохаеш цахилийтара...» Бокъонаш а йиш яц йохае, толхае йиш я. «ТIехьахьож» яхача деша когаметта хозагIа товргдолаш санна хет «тIахьож» яха дош. Цу тайпара гIалат далийтадар укх предложенена чухьа а: «50% кхоачаш муръенна латт турбаш». Укх юкъе «муръенна» яха дош вIалла товш дац, муръяла йиш я га, дахча, дахчах яь хIама. Турбаш мукхъяа е йоахкаяла йиш я.
Ер калам ешача хана: «АстагIфируллахI!» - аьлар аз. Цунна тIехьа аркъалваха велалуш. «Ма тамашийна хIама да ер!» - аьнна хийтар сона. Еш вай из: «Аьлтий-Юртарча хий гулдара йолча моттига гонахьа карт яьй». Цу йоазоно шекваьккха, хьаелл аз цун эрсий метталара вариант. Цига яздаьд: «В Ингушетии завершена модернизация Альтиевского водозабора». Вешта аьлча, «водозабор» яхача дешах аьннад «карт яьй». Мишта Iергва, цох вела ца луш? Оалаш ма хиллара, белам а белхам а цхьана болаш моттиг я из. Цох дIатоха мегаргйолаш я ер калам а: «Александр II яхача императора гIалгIай говрий бIуна 1877-1878 шерашка туркашта духьала тIом барах енна байракх». Из бIу духхьал говрех латташ хиннаб, тIа дошлой а боацаш? Цу тайпара хаттар отт из йоазув Iодийшача. Говрий бIуна енна хиннаяц из байракх, дошлой бIуна енна хиннай.
Метта хозал лорае безам бале, кIеззига уйла а яь, вай къамо мишта оал-те цу тайпара хIама теркал а даь, де деза вай воаш деш дола йоазош.
