ЦӀувзача гӀандий мукъам
Мишта Ӏаткъ из дешара?
Вахаре дукха хӀамаш нийслу сага саготдеш; болх бе, деша, уйла е новкъа хулаш. Масала, книжка дешаш библиотеке вагӀачунна новкъа хул наьха тӀехбаьнна чӀоагӀа белар, къамаьл дар; яздеш воаллача сага новкъа хул цахаддаш чу-ара ухаш бола нах; уйла еш вагӀача сага новкъа хул, лакха ца ховшше, чӀоандарг цӀувзаю саг е маркхал болча яьшка чу хьекхаш йола бахьа бел, массагӀа да уж, цу тайпарча моттигашка сага Ӏаткъаш дараш! Сага дегӀацара мазаш хьалхьеду цар, толхаду аьлча а харц хургдац.
Ишколашкара дешара шу чакхдаьннад, бакъда дешархой вахаре а цхьайолча ишколашка нийсделар цу тайпара хӀама укх шера. Дуккха вай ишколаш керда а паргӀата а я. Цунга хьежжа цар чу латташ йола мебель а (гӀандаш, истолаш, ишкапаш, улгаш) я керда. Оалаш да, деррига керда мел дар дика хилац, аьле. Цкъаза къаьнара хӀама чӀоагӀагӀа а тешамегӀа а долаш корадоагӀа.
Чакхдаьннача дешара шера эггара чӀоагӀагӀа берий а хьехархой а саготдеш хиннар дар аьнна хет сона, кердача ишколашка оттадаь гӀандаш. Цхьайолча ишколашка бӀарчча шера бала эзар царца. Даьтта хьакханза бола бурчолг санна дека долалора е ниӀ санна цӀувзар, цаховш дешархо меттагӀваьлча. Иштта нийсделар из, цхьа шу хьалха хьайийллача Сурхо тӀарча ийс шера дешача ишколе а. ДукхагӀа йолча хана, йоккхагӀа йолча классашка цӀувзача гӀандий мукъамга ладвугӀа дезаш хулар дешархой тайп-тайпарча урокаш тӀа.
ПхелагӀча классашка урокаш луш ва со. ЦӀагӀара болх тохкаш, керда тема ювцаш; магӀара, дехьара, сехьара гӀандаш дека долалу… ЦаӀ, шиъ…, пхиъ... Лоацца аьлча, деша новкъарле ю цар берашта. Цудухьа цхьадола бераш, из ла ца могаш, дехар де долалу шоай новкъосташка:
- Сабар дел шоай!
- Ма цӀувзадел уж гӀандаш!
- ХӀама хьахазийтац оаш!
Цхьан юкъа сатем отт, тӀаккха юха цӀувза долалу гӀандаш. Сона моттар бераша из духхьал сай урокаш тӀа мара леладац.
Урок чакхйоал. ХьатӀавех аз 5 «а» класса дикагӀа вола ши-кхо дешархо. Царга хетт аз:
- Ерригача урокаш тӀа а иштта декаш- цӀувзаш хулий шоана кӀалха латта гӀандаш?
- ДукхагӀа йолча урокаш тӀа цӀувзаш хул уж, - йоах дикагӀа волча дешархочо Муцолганаькъан ИбрахӀима.
- МалагӀча урокаш тӀа цӀувз уж? –хет аз.
- Математика, биологе, доазол арахьарча метта урокаш тӀа цӀувз. Хьа урока тӀа а цӀувз цхьайолча хана, - йоах ИбрахӀима.
- Дукха дий цӀувза гӀандаш?
- 90 процент-м да, - йоах кӀаьнка.
- Цхьаккха урок йий уж ца цӀувзаш?
- «Дин истори» яхача урока тӀа цӀувзац.
- Из хӀанад?
- Кхер уж шоашта еттар, - йоах дешархочо.
- Новкъа хулий гӀандий цӀувзар? – хет аз Налганаькъан Мадинайга.
- Са-сай гӀанд-м да цӀувзаш, - йоах йиӀига.
Хьехархошта фу хет-те цу гӀулакхах? Новкъа хулий цӀувза гӀандаш хьехамчашта? Цу хаттара жоп луш, математик йолча Яхььяй Мадинас йоах: «Со-м уж цар лаьрххӀа, футтаройна цӀувзаду мотташ яр юххьанца. ДӀатехкача, гӀандаш дикала боарам лоха болаш долга гучадаьлар. Новкъа-м да цар цӀувзар, дале а фу дергда, урокаш ца йича ялац».
Цу тайпара уйла йолаш ба кхыбола хьехархой а.
- ИбрахӀим, футтаройна цӀувзадой хой хьона бераша уж гӀандаш? – хет аз юха а дешархочунга.
- Цхьабараша футтаройна а цӀувзаду, - йоах кӀаьнка.
Деррига бераш вайна ма хеттара дика оамалаш йолаш хилац, дешарца уйла йоацаш, харцахьа лелара тӀера дола бер ший оамал ца хьовзайича Ӏелуц. Укхаза хьехархочун саготде йиш я, гучавоале гӀанда бехк дӀатӀабилла мара безац. Цу тайпара «дуттара» оамал йола 3-4 саг классе хуле, тоъаш ва урока дикал лохъе е из йохае.
- Уж цӀувзаргдоацаш, хӀама де йиш еций? – хет аз дешархошка.
- Цхьаболча кӀаьнкаша, кӀод хьа а ийце, цунца дӀачукхоастаду хьастамаш, - дувц дӀахо ИбрахӀима.
- ТӀаккха цӀувзаций?
- Цхьан юкъа ца цӀувзаш совц, - йоах дешархочо.
Аз кхетадаьчох, гӀандаш цӀувз, кхоачам боллаш дика хьадаь доацандаь. Царна чухьувзадаь хьастамаш эсала хиларах. Вешта аьлча, бӀарга хоза хете а, цӀена дале а, дикал лакха йола гӀандаш дац уж. Дохара тӀера да. Из дош кхаьчар ишколан завхозага Овшанаькъан Вахага. Бераш цӀагӀа сайцача хьалхарча деношка, гӀандаш тоаде дагахьа классашка чуухаш лелар из. Цо дийцар сона ше из гӀалат мишта дӀадаккха лерхӀ. СомагӀа дола хьастамаш чу а кхестадеш, цӀувзаргдоацаш царца чӀоагӀде лаьрхӀар цо уж. Из дукха болх ба, бале а ерригача ишколе цӀувзаш мел дола гӀандаш тоаде лерхӀаш вар кулгаговзал йола завхоз.
Хьалха кхо бутт ха я, бераш ишколе юхадахкале кхоавергва аьнна хет сона из гӀандий мукъам, хозаргбоацаш, дӀабаккха. ТӀаккха аттагӀа хургда хьехархошта болх бе а берашта деша а.
