Вахара хьисап

Хьаэц вай эггара хьалха цу ханарча кхалсага вахар. Ювцача хана, вешта аьлча 60 шу хьалха, со 7 шу даьнна вар, цудухьа дика дагадоагӀа малагӀа кхоачамаш а кечалаш а леладеш бар цу ханара боккха истий. Тхоай коа-карта хиннар къаьстта дика довз сона, из леладаьр яр, дукхагӀа долча даькъе, даь-нана, иштта дукхагӀа болча цун ханарча гӀалгӀай исташа а дӀахьора шоай вахар цунчох тара. Цудухьа хӀанз дувцаргдола хӀама цу заман берригача кхалнаха доагӀаш а царца дувзаденна а да.

ДукхагӀа цу хана гӀалгӀай исташа къахьегар лаьттанца е хьайбай маша даккхарца. Тхо дахаш хиннача коа 5 соатех лаьтта мара дацар, цу тӀа дагӀар цу ханара юкъера лархӀа мегаргдолаш цӀенош – кхо цӀаи уйчеи. Коа гараж яр, кхы а зӀамига цӀалг дар ши саг ваххал. Духхьал доккхагӀа дола цӀенош дита а дита, кхы мел йола гӀишлош дӀаяьхар, цу моттиге хьахилар тамашийна хоза беш. ДукхагӀча даькъе цига дӀаювра коартол. Ахкан хана цо зиза техача, ма хоза сурт оттар меттахьа тха коа, лелае а ма атта яр из.

Цкъа-дале, цу хана коартолах летаяцар колорадски чоапилг; шозлагӀа-дале, Ӏура-сара саготалла а оасар, гувнаш де мегаргдолаш ха хулар. Ковна гонахьа гӀалгӀай боалаш багӀар. КӀезигагӀа яле йиъ-пхи ведар боалаш чуэцар цар тӀара. ДагадоагӀа сира даьккха бога диззе пешка тӀа уж ӀотӀа а оттабийя, йоккхача сага бӀарчча никх нокхармозий гулдийя варени еш хинна. Царех йиза банкаш ларма чу Ӏочукхаххьал хилацар со, Ӏай чӀоагӀа накъайоалар из. ХӀанз шун тӀа наггахьа гургьяц варени латташ, цу заман чухьа маькха, туха, шекара нийсса шун тӀара ший моттиг дӀалоацаш яр из. 

Духхьал варении коартоли хилча воахалургволаш дацар цу ханара хьал. Эшараш кхы а дукха дар. Наьсаре е завод а е фабрика а яцар цу хана, гӀишлошъярца дувзаденна балхаш хулар, уж а массанега хьакхачацар. Пенсеш геттара зӀамига дар. Дусаш хиннар дар шоай къахьегамца дезал кхабар, хӀама хьадар. Къаьстта а новкъостал дора хьайбай маша доаккхаш хиларо. Эца а ийце шурийна дикагӀа хургбола етт лелабора.Тха цӀагӀа цунца дувзаденна леладеш долча гӀирсаша дукха пайда бора дезала. Масала, йоккхача сага бар къулг, сепаратор. ТӀеххьаръяр геттара йоккха а цкъа йоаккхаш, цхьа ведар хиллал шура чакхйоаккхаш а яр.

Дукхаза цун чоалхах тамаш еш, цунга хьежар со: цецвоаккхаш дар тӀадагӀаш хинна бога, цун чухьа хинна аьшкан пелай хьисапера оатхалаш, цун ко кхостадича цхьан оагӀорахьа хьаухаш хинна тӀоа, вокх оагӀорахьа хьаухаш хинна тӀоа дӀакъаьстача юсаш йола обрат. Иштта оалар сепараторах чакхъяьккхача юхеюсача шурах. ТӀоа шун тӀа бодар, хӀаьта обрат, дӀа ца кхоссар духьа, кӀолда дӀайохийтар. КӀолд цӀагӀа мел накъайоалаш я кхалнаха дика ховргда, цох хьаде йиш я массехк тайпара даар. ХӀанзарча кхалнаха дой хац сона, цу хана дора-кх. Мел хоза а чам болаш а даар дар кӀодар, кӀолд чуелла кхерза а детта а даь чӀаьпилг, хингалаш (кхерзараш), хингалаш (кхехкадаьраш), мел хоза товш яр кӀолд тӀай берхӀаца, кхы а дукха дувца йиш яр цох лаьца.

ТӀоа дукха совбаьле а бусар, баа ца буаш. Цу гӀулакха лаьрххӀа лелабеш бар къулг. ХьаӀайна тӀоа чу а бетте, лувса ховра фусам-нана. Из кӀаьдъелча оаха, бераша, новкъостал дора цунна, даим ца соцаш болх беш хила безар пицха. Юххера, цу чура арадоалар бокъонца дола моажа дошув – налха оаркхув. Цул чам болаш хӀама хьан диад? ЦӀагӀа баьккха тӀоаи налхеи тикашка тахан бохкачарех вӀалла тара хилац бесашта мара, чам цхьаккха тайпара нийсбе йиш йоацаш эргаш хулар. Вешта аьлча, хьайбай маша дар цу ханарча вахара доккха дакъа дӀалоацаш хиннар. ДукхагӀа мел болча наьсархой доахан дар, цхьа етт боацаш-м наггахьа ков дацар.

Цу тӀа кхоачалуш дацар кхалсага декхараш. Цу заман чухьа наха дукхагӀа лелабеш хиннар, хьоар а доацаш, жувр бар. Йоккхача сага йоалгӀол совгӀа, йоккха ши Ӏаькъа яр, сискал йотташ. Таханара маькх вӀалла хӀама а яц, чамага диллача, цу ханарча исташа еш хиннача сискала юхе. Шелъелча дукха чам болаш ца хуле а, амма йӀайха йолаш, хьаьяннача хана юа сискал тамаш йилла хоза хулар. Цхьайолча хана мухь техе йора из, ма чам болаш а хулар меттахьа. Тахан-м бисабий-хьогӀ мухь теха сискал е ховш бола кхалнах? Бисабале, Дала боахаболба уж, къоначарга дӀаяла еза цар из говзал. Цхьавола саг велавала тарлу аз дувцачох. Из вела везаш хӀама дац укхаза, къаман даара Ӏадат да из, кхыдола Ӏадаташ санна лораде а дезаш. Кхыча къаман наха бӀарчча книжкаш язду цу гӀулакха хетадаь, вай делаш дагӀе а.

Йоккхача сага бар дахчах баь пед-бустарг. Иштта оал зӀамигача, хӀама яшайоллача педах. Из лаьрххӀа лелабеш бар цо Ӏан зама тӀакхоачаш кабуц яшайолла. Цох ца тохаш фу юсар, из яшайолла хайча: кабуцал совгӀа моажаовла, кӀома цӀе сибаз, бурилг йола Ӏаьржа бурч, тух, хозой гӀа, вай лаврови лист оал-кх цох. ТоӀӀайийя из педа чу а елле, цу тӀа барталдуллар аьшка оаркхув, цу оаркхо тӀа бехкаш лаьрххӀа беза кхера бар, из ӀотоӀаеш, тӀаккха берхӀа тӀа а баьле, геттара тоалора из чама, цхьа юкъ яьлча. Ӏан замалахьа шийлача, пешк йоацача цӀагӀа лоаттабора пед, юкъе ша боаллаш, чама геттара тоаяле хулар из цу хана.

Йоккхача сага ховра дулх докъаде, каст-каста нийслора цу тайпара хӀама а. ХӀаьта цо деш хинна жувра е хьоара хьовла аз дувца а дувцац. Цу гӀулакха лелабеш лаьрхӀа бурка яй оалаш яй бар, зӀамагӀчох яьинг оалар. Таханарча вай фусамашка дуачул дуккха унахцӀенагӀа дар цу ханара даар, гӀалгӀай кхалнаьха бӀакъажацар дезала шун тӀа дезалургдола даар лоаттаде. ХӀанз йий хац сона вай къаман кхаланаьха фусамашка кӀолдйоахарг, цу хана из лелаеш яр хӀара цӀагӀа, тӀоа а тӀехьа етача а сепараторах чакхъяьккхача шурех йоаккхар кӀолд, аз лакхе аьннача тайпара, бакъда из кӀолдйоахарг кӀезигагӀа накъаялацар мерза дуга кийчдеча хана, цунца луттар из, кхехкадаь даьлча хий дӀаӀовдийташ.

Вай тахан мелаш дола масхам (квас), хӀанз тикашка а наькъашка а латташ хул йоккхача бешкаш чу. Хьалха иштта дацар из. ТӀехьагӀа мара доладаланзар из вайцига иштта дохка. Амма масхам шоаш хьадеш бар боккхий нах. Цар из кенах а жуврах а дора, хий тӀадетте латташ дикка ха йоаккхийтар цунга, тӀаккха цох ло тохар (дрожжи), цул тӀехьага Ӏайде, хикисех чакхдаьккхе, шекар техе латтийташ ха йоаккхийтар... Деррига цо деш мел хиннар дага а дагӀац, бакъда цаӀ шеко йоацаш дар, масхам чӀоагӀа чам болаш хулар. Кхалнаха ноаналца дувзаденна леладаьраш кхы а дувца йиш яр. ДӀахо са дувца безам ба боахама кхыча хьашташка уж мишта хьожар, малагӀа кечалаш, гӀирсаш го йиш яр цар фусаме, коа-карта.

Йоккхача сага чӀоаггӀа леладеш дар ши хӀама, тха оалха ехки йоачӀинги. Таханарча цхьаболча кхалнаха уж хӀамаш вӀалла бӀарга а яйнаяле тамаш я. УстагӀан тӀера даьккха тха диттачул тӀехьагӀа из къаждора цу ахкарца, цунцара ца эша хӀама дӀайоаккхаш а кӀаьдагӀа деш а. ТӀаккха гӀулакх йоачӀингага доалар, тхах маькх юача пӀелгашца тай а деш, из дӀатӀалустар йоачӀинга, иштта хьахулар аьхинг. Из фуй вайна массарна хов аьнна хет сона, тхана орг байнабий шоана, из да аьхинг, цох йора тхан пазаташ, кулгахйоахкоргаш, кухташ, берий кийнаш, кхыяраш. Цу гӀулакха пазат е кухта ювзаш дола маьхий дезар (вязальные спицы). Уж шеддола хӀама долаш, хӀама хьае ховш а яр йоккха саг.

Цхьаькха цхьа хӀама ца хьоадича Ӏелуц со. карарча хана хӀара цӀагӀа хӀана яц аьнна пылесосаш я, новрашта меттел хьекхаш а дом гулбеш а. Цу хана уж хьакхачацар мугӀарерча нахага. Цудухьа дукхагӀчар новраш леладора. Цхьачар уж ийдацар базар тӀара, шоаш хьадора цӀагӀа. Уж хьадеш эшаш бола гӀирс а йоккхача сагага болаш бар. Лоацца, конаш санна, ши гӀажилг яр уж, аьса таьца вӀаший ювзаенна. Нув беча хана, цун лакхера хьалувца дакъа вӀашкаозаш гӀирс бар из, цу гӀажилгий гӀонца эззе вӀашагӀтохар новра хаьлгаш, цул тӀехьагӀа уж дӀадехкар, кхы доасталургдоацаш. Уж шеддола хӀама леладеш, тахан боахалургбарий вай кхалнах? Тамаш хет сона боахалургбаларе. Цудухьа оал 60 шу хьалха баьхача кхалнаха, шоаш леладаьр хӀанзарча кхаланаха леладергадацар, аьле.

МаӀача наьха вахар а дуккха халагӀа хиннад тахан долчул, цудухьа хам бе беза аьнна хет сона вай къонахаша шоашка кхаьчача заман. ДӀахо лоацца дувцаргда вай цар декхараш сенах латташ хиннад. Цу гӀулакха аз хьаэцаргва цхьа саг, цо вахаре эшаш а лелабеш а хинна тайп-тайпара гӀирс. Аьлтий-Юрта АтагӀе оалача моттиге вахаш вар, со зӀамига волча хана, тха найц хулаш саг. Цо боахаме, коа-карта малагӀа тайпара хӀамаш лелайора, уж сенна эшар хьоажаргда вай. Ӏалама хоза моттиг яр из ваьхар, Ӏододаш Наьсар яха хий долаш, лакхерча берда тӀа Дошлакъий-Юрт, сехьарча гувна тӀа керттера Аьлтий-Юрт а уллаш, наха бегашта «Пхьидий курорт» аьнна цӀи а тилла моттиг яр из. Цун лаьттан тӀа, картал чухьа хьаст боаллар, мелаш дола хий даим лаьттан кӀалхара тӀабувлача цу хьастара дар цун. Из шийла а, цӀена а, чам болаш а хулар. МаӀача сага доагӀача тайпара, цо доал дора бел, бахьа, шода, йолхьинг дикача кепе лоаттадара. Лелабора херх, гон, жӀов, барг, фаттан, кулгашца кхестаду бурув, йол хьайоаха мӀара. 

Царга хьажа а уж даим эшшача кийча хилийта а дезар цун. Вахача моттиге эшаш хулар ваба (лом), мангал, марс. Уж дукхагӀа лаьттанца болх бара эшаш хӀамаш дар. Уж а кхыдола а гӀирсаш тоадеш, дика леладеш хиланза балацар божа моарзагӀа (тиски слесарные). Сомача хена гударг латтар цун коа, цу тӀа ӀотӀачӀоагӀбаь боаллар моллагӀа сома е йиткъа хӀама чӀоаггӀа дӀалаца могаш бола из моарзагӀа. ХӀанзарча наьха коашка из сона ца гу тоъал ха я. Цунна юххе лаьтта уллар гӀалгӀаша нажарг оалаш хинна бутув аьшк (наковальня кузнечная). Из еза хӀама яр, цу тӀа Ӏотайилла аьшка хӀама йиткъагӀа е, нийсъе, тувса йиш яр. Вешта аьлча, цу ханарча боахаме хиланза яргйоацаш яр нажарг. Из чӀоагӀа аьшк доландаь, цхьайолча хана кагийча нахах оалаш хулар нажарг санна зӀамсаг вар из. ХӀаьта сона вовзаш хиннача цхьан милиционера ший бокъонца цӀи а яр Нажарг яхаш.

Йоккха беш лелайора Аьлтий-Юртарча сага, цо из оахача хана, трактор йийхе оахийтар, хӀана аьлча кулгкара из аьхка варгвацар, цул совгӀа чӀоагӀа низ эшаш а болх бар из. Цига денз дӀа мел бола болх ше бора цо. Ши макха говра тӀехьатессе (уж цо ше леладеш, тоадеш дар), кхай тӀара нувхаш гулйора, лаьттан дарбалаш йохайора, лаьтта шаьрдора. Цул тӀехьагӀа хьажкӀаш дӀа а тайсе, цӀаькха макха боаккхар, фийгаш лаьттан кӀалха къайладаргдолаш. ДӀахо оасар а хьажкӀаш нийлхъяр а кхалнахага дар. Са теркам чӀоагӀа тӀаозаш яр цун коа латта хьажкӀаш хьайоаха машин. Вайна хов-кх хьажкӀаш фуалъяха яхилга фуд. Томараш тӀара фийгаш Ӏодаха яхилга да из. Цхьаболча наха гале чу ехке, гӀадж етт, тӀаккха юхебиса фийг кулгашца Ӏобоаккх. Цун лаьрххӀа машин яр из болх беш. ХьажкӀа бӀарчча йоллаше Ӏочуйоллар, ко кхостадича, цо из томар тӀара Ӏойоаккхар. Массанега хьакхоачаш яцар цу тайпара машин.

Юрта бахача наха цу заман чухьа дукхагӀа леладеш хиннар говр-ворда дар. ХӀама тӀадар а дӀадахьар а цунца дора. ХӀаьта говр дӀайожа ховш хилар а говзал эшаш, дукха хӀама чудоагӀаш болх бар. Харцахьа дӀаежача говро шийна лазар а дора, даьна новкъа хьовзам а бора. Аз вувца саг цхьан хана иккий пхьар хинна вар. Цудухьа цун цӀагӀа бар маьчеш тоаеш бола аьшка ког, айраш, иккашта детта хьастамаш. Кхы а ши хӀама дар бера хана са теркам тӀаозаш. Хьалхардар коа юкъе лаьтта мордилг – жӀалена деш детташ йола пхьегӀа, из лаьрххӀа цу гӀулакха хьаяь яр; шоллагӀа хӀама, шолгоара 16 колибр йола топ. Иштта дар цу заман чухьа баьхача дукхагӀа болча къонахий вахар а цар йоакхо е езаш хинна дешаш а.

Лакхе бийцача кхалнаха леладер а лоха дийца маӀача наха леладер а хьавӀашагӀтехача, цох хьахулар лоамарочун дизза дола вахар. Иштта бахар вай даьй а ноаной а. ХӀанз оашош уйла ел, могардарий таханарча кхалнаха а маӀача наха а даьй вахара хьисап хьа а ийца, цар леладаьр леладеш баха. Со сенга кхача гӀерт аьлча, вай даьй-ноаной халонех къахкаш, хӀамах бӀакъожабеш нах ца хиннилга ма дарра довзийта гӀерт.