- ГӀалгӀай мотт хой хьона? – из эгӀазваха а тарлу.

- Из фу къамаьл да? Мишта хац сона гӀалгӀай мотт, гӀалгӀа веций со?

Цхьабакъда Ӏа цунга гӀалгӀай алапатаца масса алап да аьнна хоатте, цо нийса жоп лургда аьнна хетац сона. Дуккхача гӀалгӀашта хац, кхыметтел наьна меттаца масса алап да. Укх тайпара къамаьл аз цаховш, цӀаьхха дагадохарах доладаьдац. Укх деношка вай мехка дезду «Л» яхача алапа ди.

ХӀана хац вайна къаман алфавитаца масса алап да? Воаш наьна мотт талмаста Ӏомабендаь хац. Из дош вайна лоархӀаме ца хете а, цунца ювзаенна я дуккха цӀенхашта моттигаш. Цхьа алап а вайна ца ховш дусе, цох хьахургба бокъонца бола кегар. ХӀаьта вайна цаховр цхьа алап хинна Ӏац, дуккха алапаш да. Хьаэц вай гӀалгӀай меттала хиланза даргдоаца а цӀена гӀалгӀай, эрсий меттацара хьаийца доаца, «Ӏ» яха алап.

Из лерттӀа ца Ӏомадар бахьан долаш, ишколе багӀача дешархоша дукха гӀалаташ ду шоай йоазон балхаш тӀа: диктанташ тӀа, изложенеш тӀа, сочиненеш тӀа. Масала, из доацаш язду аж яха дош (яблоко), чаьпилг яха дош (лепёшка), аг яха дош (ложка) царех тарра кхыдараш. Мотт ийрчабаккхар, маӀан кегадар санна хӀама хул, иштта бувцача меттах, деш долча йоазонех. Цудухьа гӀалгӀай мотт ха безам болча сага геттара чӀоагӀа Ӏомаде дезарех да из алап. ДӀауйла ел оашош, укх дешашкара «Ӏ» яха алап дӀадаьккхача фу дус, мишта эргадоал деша маӀан: Ӏа (а), Ӏаьла (аьла), Ӏаса (аса), Ӏул (ул), Ӏад (ад), Ӏим ( им), Ӏург (ург), царех тарра кхыдараш а. Иштта харцахьа бувцаргба цхьа алап ца ховча сага мотт. Цунна цаховр кхоъ, пхиъ, итт хуле; фу юсаргья вай меттах? Берташа кайийттача устагӀан тхах е канадоалаш латтача жӀалех таралесташ хургба из тӀаккха. Цул совгӀа, цу алапа гӀонца хьахинна массехк шолха алап а да вай метта юкъе. Масала, из тӀакхетарца хьахиннад гӀ (гӀа, гӀалгӀа, гӀарагӀур), кӀ (кӀа, кӀинг, кӀопилг), пӀ (пӀаьраска, пӀелг, пӀенда), тӀ (тӀом, тӀора, тӀугаск), хӀ (хӀама, хӀайкал, хӀанги), цӀ (цӀа, цӀилеторг, цӀока), чӀ (чӀега, чӀуг, чӀугал), и. кх. дӀ. ХӀанз, «Ӏ» а долаш, бархӀ алап хул царех. Метта юкъера 8 алап довзаш воацача сага фу йоазув ховргда? Иштта лоархӀаме да вай метта юкъе лелаш дола «Ӏ» яха алап, из цаховш хиларо дуккха хӀама кӀалдутаргда метта а йоазон а даькъе.

ГӀалгӀай мотт Ӏомабе аьлча, цхьаболча наха оал:

- Тхо гӀалгӀай дац.

- Малаш да шо? – хаьттача хоз:

- Орстхой да тхо.

Вешта аьлча, орстхой мотт къаьстта ба ала гӀерт, цу тайпара уйла йола нах. Из бакъдац. Орстхой мотти гӀалгӀай мотти цаӀ ба. Из гучадаккха вӀалла хала а дац.

Цхьан дийнахьа Наьсарерча «Мархьаба» яхача базара юхерча автобусий остановке латтар со, Магасе ваха дага волаш. ХьатӀавенача къоаналгахьа лестача воккхача сага (кийчвенна, европейски костюм ювхаш вар из), хаьттар сога цӀенача гӀалгӀай меттала:

- КӀаьнк, цӀадаха хӀама хургйолаш йий вайна?

ДӀа-юха къамаьл дир оаха. Сона хайра, из Туркий мехка дӀабаха хиннача мухажарий дезале кхийна хилар а, дукха ха йоацаш мара цигара цӀавенавоацилга а. ТӀехьагӀа из малав хаьттача, сона дийцар, ЦӀечой тайпан а волаш, мухажарашца кхийна, цар мотт лорабаь, Ӏомабаь саг из хиларах. Нагахьа санна цо бийцар орстхой мотт бале (ЦӀечой орстхой ма бий), ер ма йий ала башхало йолаш дац вай дувцаш дола метташ. Цудухьа, тхо гӀалгӀай дац, тха тхоай мотт ба яхилга нийса а кӀалха кӀийле йолаш а дац. Вай мотт цаӀ ба, цхьатарра бекаш а кхетабеш а ба. Из аз дӀааьлча, «газела тӀа» водитель волаш къахьегаш волча цхьан орстхочо аьлар:

- Метташ тара да, хӀана аьлча тахан гӀалгӀаша бувцар орстхой мотт боландаь.

Цо яхар, аз яхачун тӀа хьатӀадоагӀаш дар – мотт цаӀ хилар тӀа. Орстхошкара гӀалгӀаша Ӏомабаьб из е гӀалгӀашкара орстхоша Ӏомабаьб из – цу тайпара дош сел лоархӀам болаш а дац, из мотт ха, бовза безам болча, цунца чам болча сага.

Вай къаман юкъе ба гӀалгӀай, маьлхи, орстхой, аьккхий, кхыбараш. Из хало йоацаш довза йиш я мохк а тайпаш а тохкаш къахьийгача Дахкилганаькъан Шукречо яздаь книжкаш дийшача. ХӀара саг декхарийла ва ший овла бовза, лархӀа, цун сий де, из биц ца бе. Дерриганех вай зизаш аьнна цӀи йоаккхе а, царех хӀаране ший куц, овла, вахара хьисап да. Дега тоам беш а да уж иштта хилар. Бакъда уж миччахьа дале а, цар бесаш эргаш, кепаш тара йоацаш яле а, царех оал цхьан дешаца зизаш, цу дешо чӀоагӀбу цар барт, цхьоагӀо. Иштта тайп-тайпарча гӀалгӀаша бувцача меттах уж малаш ба ха йиш яц, цар шоаш орстхой е гӀалгӀай да аллалца. Мотт а цун грамматически кӀийле, лексически лоаттам, орфографи, пунктуаци, морфологи, синтаксис цаӀ да. Цу моттиго вӀашкаоз вай дерригаш, хӀана аьлча мотт ба къаман керттера белгало. Цул совгӀа, гӀалгӀай мехка баха нах вӀаший къестабе йиш йоацаш вӀашагӀъийнаб. Укхаза дагадох сона цхьан сагаца сай хинна къамаьл. Ше а ший къонгаш а гӀалгӀай бац, орстхой ба аьлар цо. Аз хаьттар цунга:

- Нана хьанах яр хьа?

- Са нана а даь-нана а гӀалгӀай хиннаб, - аьлар цо.

- Хьа дезал Ӏобаь хьа фусам-нана малагӀча къамах я? – хаьттар аз цӀаькха.

- Из а гӀалгӀа я. Бакъда со-се орстхо ва, - аьлар цо.

Велавелар со. Аз кхетадора цун къамаьла маӀан. Ше малав, мичара хьаваьннав ховш хила веза саг. Са даь-да а хиннав орстхой (ГӀоандалой) йиший-воӀ, са пхаьнашка а лел массехк процент орстхой цӀий. Со санна бола нах геттара дукха а хургба вай къаманна юкъе. ХӀаьта а вай дерриганех цхьа нах деш, вӀаший хьерчадеш ба вай бувцаш бола наьна мотт. Из вай цаӀ мара бац, хьаннагӀчо фуннагӀа дувце а. Вайх массанех цхьа вежарий, йижарий ду цо.