Масала, сона дайнад 1880, 1917 шерашка даьха, гIалгIай саг йоагIача деш хинна халхараш довзийташ дола сурташ. Уж халхараш гаьннара хьадоагIаш а къаман юкъе дIачIоагIденна а хиннад. Дувцача сурташ тIа го йиш я цу гаьнарча хана каьхата пандар лекхаш латта йоI, халхабувла йоI-зIамсаг. Къаьстта цу заман чухьа баьржа, гIалгIаша лекхаш хиннаб Iад хьекха пандар, цхьачар чIондар оал цох. Из бакъдеш да дIадахача бIаьшере даьха «Воккха саг-ашархо» (1928), Шоанерча Овшанаькъан Мухьмада, Ховтанаькъан Берда, КIуренаькъан Эсамарзий (1938) сурташ. Вешта аьлча, гIалгIай мехкарий а кагий нах а сакъердалуш хиннаб ашарашца, пандарашца, халхарашца, ловзарца. Пандар лакха ховш йола йоI, халхавала ховш вола зIамига саг сий долаш а наха лоархIаш а хиннав. Культуран из дакъа зама дIа мел йода дегIадоагIаш хьадена хиннад. Мел халонаш тIалаттарах, саготонаш хиларах, уж дIаерзаяьчул тIехьагIа, къаман Iадаташ санна леладеш хиннад нах вIашагIкхийттача шоашта ховш йола говзал гойтар, гулбеннарий сапаргIатадаккхар. Ха дIа мел йода, гучабувлаш хиннаб дерригача къаман юкъе цIихеза бола, наха чIоаггIа безабенна бола ашархой а иллиалархой а. Царех цаI хиннав вича денз бIаргса доацаш хинна Цисканаькъан Боскара Идрис. Бакъда Дала массехк говзал енна саг хиннав из, цкъа-дале, хоза оаз; шозлагIа-дале, тайп-тайпара пандараш лакха ховш хиннав. Цунна лакха могаш хиннаб дахчан пандар, чIондарг, Iад хьекха пандар, домбра.

Цхьаькха цхьа хIама а хезад сона, дахчах ше зурма хьайийя, новцIолгаяраш санна оазаш цу чура араяха ховш хиннав, йоах, Идрис. Из ваь хиннав Эбан яхача лоаман юрта. Сибрера вай къам цIадеча, из ваьхав цхьан юкъа Долакоа (1956), цул тIехьагIа – Шолжа-ГIалий тIа. Цхьаькха цхьан хIамах а тамаш яьй аз, 9 мотт ховш хиннав йоах Идрис; царна юкъе селий, хIирий, нохчий, Iарбий метташ а долаш. Са ираз хиннад из бIаргаго а. Наьсаре, хIанз доккха маьждиг долча урам тIа, ши цIа магIахьа кхувш венав со. Со зIамига волаш, кIирандийнахьа тха урам тIа Iалаьмате дукха нах го йиш яр, базар тIа болхаш. Геттара йоккха базар хулар Наьсаре, гонахьарча республикашкара нах а тIаухаш. Цудухьа цу базарга, цигарча нахага хьажа сакъердам хулар сона. Иштта аргIанарча кIирандийнахьа базар тIа дIакхаьча, цIермашина никъ болча оагIорахьарча наIарашта дIатIаэттар со. Цу наIара уллув дукха нах гулбеннабар, низткъа хьахозаш дахчан пандара йиш а иллиалархочун оаз а яр. ДIагаргавахача, сона вайра юкъерча дегIара хургволаш, ах полтув мо барзкъа дувха саг. Гуйре яр мотташ ва со из, хIана аьлча ара тIаьда а шийла а яр. Иллиалархочоа юххе цу хана са ханара хургволаш кIаьнк латтар. Хетаргахьа, цо кулг лаьца лелавора къоано. Наха чIоагIа ладувгIар цунга. Малав из аьнна хаьттар аз, наха шоайла оалаш хезар: «Цисканаькъан Идрис». Наха юкъе хила гIерташ, даим а царна ший иллеш доахаргдола моттиг лохаш, хиннав Идрис. Шолжа-ГIалий тIа а, базар тIа иллеш доахаш, дукха нах гулбеш хиннаб цо. Цу ханарча Iаьдало аьнна хиннад Идрисага, оаха радио солисталла балха оттаву хьо, нагахьа санна тха цхьа дехар кхоачашдойя, цу базар тIа ухаш, иллеш доахаргдеце. Раьза хиннав Идрис, балха араваьнна хиннав из. Бакъда цхьан-шин кIира мара тэа хиннадац цунна из сабар. Цул тIехьагIа, нах боацача Iелуш воаца Идрис, юха а базар тIа ваха хиннав, иллеш даха.

Йоазанхочо Пхьилекъонгий Махьмад-СаIида дувцаш хезад сона. Идриси цхьа композитори (белгала малагIа ва дагадагIац), юкъе пордонна хIама а элла, Iоховшабаь хиннаб. Идрисага дахчан пандар дIа а лакхийта, композиторга хаьтта хиннад йоах:

- Сенца лекхаш я из йиш?

- Оркестр я из, - аьннад йоах композитора, цу хаттара жоп луш. Вешта аьлча, иштта тамашийна хоза оазаш пандара кер чура араяха ховш саг хиннав Боскара Идрис. Боарам боаццаш начIал долаш хинна из саг кхелхав 1974 шера, Казахстане вахача хана. Из дIавеллав Кокчетавски областе. Хоза лар йитаяр цо вай культуранна юкъе, сона дагадоагIаш, тха цIагIа яр цун ашараш а иллеш а дIаяздаь йоккха Iаьржа пластинка. Цу тIа дар иштта дIадолалуш хинна иллеш: «Ловзарга сенна вода хоза нускал дола саг», «Дуненна гобоаха моажа малх санна», и.кх. дI.

Хазанаькъан Махьмад-Гири, театра актёр, РСФСР гIорваьнна артист

Иллиалархочун лакха говзал йолаш вар Хамхой Элмарзий Ахьмад. Таханарча денга кхаччалца, цу даькъе РСФСР гIорваьнна артист хиннавац вай къаман из воацар. Ахьмадаца массехк шера болх бе бийзар са, студент волча заман чухьа, цо хьадувцар дIаяздеш. Элмарзий Ахьмад а, ший 15 шу даьлча денз, бIаргса доацаш вар. Вай культуран овлаш гаьннара хьадоагIаш хилара тешал деш, укхаза цхьаькха масал доаладе лов сона. Ахьмад геттара зIамига волаш, цун нана Баркинхой Баку, хоза пандар лекха ца Iеш, илли ала ховш а хиннай. Цигара езаенна хиннай кIаьнка ашараш, тIехьагIа ший деррига вахар царца дувз цо. 1936 шера цо эггара хьалха дIааьнна илли, тахан а тIехьа артисташта дукха дезаш, цар доахаш да. Массанена довзаш а да шерра, стихотворене цIи «Йола сога» яле а, бакъда къаманна из илли довз «Лорса Лида» санна. Цхьан дийнахьа Ахьмадага дийхар аз, из илли кхолладаларах дувцар. Цо яьхачох, из ший доттагIашца ЖIайрахьа ваха хиннав, мархаш доастача хана. Цига царна гIулакх деш лаьттай Хаматхананаькъан Лорса йоI Лида. Шоаш цу фусамера дIаболхаш, Ахьмада аьннад цу йоIага, «аз илли яздергда хьох». Ший дош кхоачаш а деш, вайна довзаш долча дешашца хоастаяьй цо лоаман юрта кхийна йоI. Элмарзий Ахьмада ше яьхачох, цо яздаь хиннад, ше дешаш а мукъам а боаккхаш, 200 гаргга илли. Цул совгIа, ше дIаоалаш а хиннад.

Царна юкъе дика довзаш да «ГIалгIай вальс», «Вай деций, вай кIантий деций», «Ленинах дола илли», лакхе хьоахадаь «Лорса Лида», царех тарра кхыдараш. Ала деза; Хамхой Элмарзий Ахьмад «Вайнах» оалача иллеи халхареи Паччахьалкхен ансамбла солист, Нохч-ГIалгIай телерадио солист хиннав, аьнна. Кхыча дешашца аьлча, вай культуран сий хьалкхоабаш, хьавенав из йIаьххача заман чухьа. Цу ансамбле тайп-тайпарча ханашка болх беш хиннаб кхыбола гIалгIай а. Масала, иллиалархой БIарахой Мустафа, Даканаькъан Мухьмад, Хамхой Борис; пандарча Йовлой Клавдия (Рая), халхарчаш Дидиганаькъан Мухьмад, ГIаппархой Мухьмад, Iарчакханаькъан Берснакъ, Саганаькъан Мурад, Могушканаькъан Ахьмад, Йовлой Люба, и. кх. дI. Цул совгIа, цар хьинаре дакъа лаьцад, къонача ГIалгIай Республикан халхара тоабаш хьаеча а, 1993 шера «ГIалгIайче» яха паччахьалкхен халхара ансамбль хьаеча а балха юкъе. Уж берригаш хIана бац аьнна, тайп-тайпарча республикай гIорбаннача артистий цIераш лелаеш а бар.

Къаьстта а хьинаре дакъа лаьцад вай къаман культура дегIакхувлача театраша а цар тхов кIалха болх баьча гIорбаьннача актёраша а. Духхьашхара вай театр дIадоладенна хиннад вай паччахьалкхе хьахиннача хьалхарча шерашка. Цун болх вIаштIехьабаьккхар а цунна керте лаьттар а хиннав Малсаганаькъан АртагIа Оарцхо. Цунна гонахьа хиннаб, дика гIончий болаш, хьаькъалаш, бе-бе говзалаш йола нах. Масала, театре болх беш хиннаб Малсаганаькъан Кураза Фатима, цун йиша Зинаида, Укуранаькъан (Малсаганаькъан Зоврбика фусам-нана) Тамара, Гойганаькъан Тамара (йоазанхочун Iаддал-Хьамида фусам-нана), Iамархананаькъан Лиля. Иштта Оарцхойна гIо деш хиннаб Малсаганаькъан Дошалкъа, Заьзганаькъан Бахьаудин, Базорканаькъан Идрис. Из театр Оарцхос а цун новкъосташа а вIашагIделла хиннад 1931 шера. Цу хана Дона-ТIарча-Ростове дIаяхьа кийчъеш хиннай, Россе къулбехьен къамий Олимпиада. Цига дакъа лоацаш хиннад театраш, ашархой, иллиалархой, халхарчаш. Цу олимпиаде яхьа аьнна Малсаганаькъан Оарцхоси Дошалкъаси лаьрххIа язъяь хиннай «Кердача наькъа тIа» яха пьеса. Ала деза, цу спектакло Олимпиаде хьалхара моттиг яьккха хиларах. ГIалгIай театральни студена енна хиннай хьалхара премии карара кара тела ЦIе байракхи. Иллеехи, ашарехи, халхарехи шоллагIа моттиг яьккха хиннай вай артисташа. Боккха толам хиннаб из. ГIалгIай хор цу Олимпиадага кийчъе АртагIа Оарцхос вийха хиннав эрсий композитор Колесников Ефим Александрович. Уж ханаш дагаухаш, тIехьагIа цо яздергда: «Уж, лакхара дешар довзаш, хIаравар ший тайпара начIал дола кхо саг вар керттерча даькъе ГIалгIайчен коллектив цу Олимпиадага кийчъяьр. ДагадоагIа сона, из Олимпиада хилале цхьа бутт хьалха е кIеззига дукхагIа йолча хана, оаха хьагулйир педагогически институтеи рабфакеи студентех латташ йола хоровойи халхареи коллективаш. Из гIулакх боккхача безамца хьаллаьцар доккха хьинар а долаш, яхь йолча дуккхача кагирхоша. ТIаккха дош эттар; цу Олимпиаде илли алар, музыкальни, драматически репертуар мичара яхьаргья вай, аьнна. Цигга тхона вIалла дийца а варгвоаца доккха новкъостал дир Малсаганаькъан Кураза Фатимас. Из геттара музыкальни, хIама дика хозаш, хоза оаз йолаш саг хиннаяр. Масала, цунна дукха ховра халкъа ашараш, иллеш, мукъамаш, хIаьта цо дIа а локхаш, аз массехк дийнахьа дIаязйир ворхI йиш. Хоза илли ала ховш хиларал совгIа, поэтически говзал йоаллаш а хиннаяр Фатима. Иштта, дукха ха ялалехь, цо язйир ерригача ашарашта йола тексташ. Аз уж сиха кийчйир, цар ларагIа, тIехьара тIа фортепиано а локхаш, шин оазаца локхаргдола иллеш яздир.

ЦIолой Фатима, Нохч-ГIалгIай АССР 80-ча шерашкара культуран министра заместитель

Цул совгIа, Олимпиадана лаьрхIа Малсаганаькъан Оарцхоси Дошлакъаси язъяьча «Кердача наькъа тIа» яхача пьесан керттерчарех цхьа роль ловзаеш, ше дика драматически артистка хилар а хьахьекхар Малсаганаькъан Кураза Фатимас...»

ДIахо къаман театральни говзал дегIакхувлача къахьийгарех ва халкъа йоазанхо хинна Боканаькъан Ахьмад. 60-ча шерашка Наьсаре ваха воагIа из, цигарча культуран цIагIа халкъа театр вIашагI а делле, режиссёр волаш болх бу цо массехк шера. Цу хана дика кайоалар цигарча актёрий, наха езалургйолча тайпара спектаклаш оттае. Со-се хьийжав цар балхашка. Къаьстта хоза оттаяьяр цар нохчий драматурга ХамидовгIар Iаддала «Совдати Дауди» яха пьеса. Бокъонца бола профессионалаш санна, театре ловзар хьехархо хинна ГIайтакханаькъан Хьусен, иллиалархо Меданаькъан Мустафа, цхьайолча спектаклашта юкъе дакъа лоацаш хулар режиссёр вола Ахьмад ше а.

Вай культуран боккха аьттув санна лархIа дезаш хIама дар, Ленинградерча театра, ашарий, кинематографе институте вай кагирхой деша оттар а, царна хьехаш СССР гIорваьнна артист В. Меркурьеви И. Мейерхольди хилар. Лакха говзал йола къона актёраш Шолжа-ГIалий тIарча НурадиловгIар Ханпаший цIерагIча театре болх бе болабелар 1978 шера ахкан тIеххьарча бетта. Царна юкъе бар Новрбенаькъан Руслан, Беканаькъан ИбрахIим, Булгучанаькъан Хьажбикар, Гайсананаькъан Султан, Даскенаькъан Батыр, Янданаькъан Тамара, Тхостанаькъан Мурад, Эккажанаькъан Катя, кхыбараш. ХIаьта цу театре, дукхача хана денз, къахьегаш хьабоагIар тIехьагIа РСФСР гIорбаьнна артисташ хинна Цисканаькъан Мухьмад, Хазанаькъан Махьмадгири. Йоккха а низ бола а культболхлой тоаба хьахилар цох. Из цо хьагойтар Шолжа-ГIалий тIа шоаш гойтача эггара хьалхарча спектаклага гIолла, из яр Чахкенаькъан СаIида «Къонгаш бовча хана». Цунга хьежа нах, боккха кхаъ хинна цIабахар, хIана аьлча цар кхетадир, гIалгIай къаман цIенхаштта театр этталга а цо сцена тIа доккхий толамаш доахаргдолга. Цул тIехьагIа царех хьакхийтар Воронеже дешаш хиннараш а. Дукха дика спектаклаш оттаяьй гIалгIай паччахьалкхен драматически театро, тахан цо лелаю гIорваьннача яздархочун-драматурга Базорканаькъан Идриса цIи. Цун сцена тIа оттаяьй Гогола «Ревизор», Ибрагимбекова «Парк», Цагареле «Ханума», Чахкенаькъан СаIида «Жанхота валар», «Са кIаьнк», «Асхьаб Бендер», кхыяраш. ДIахо а ший болх дIахьош хьадоагIа къаман къаьнагIа дола театр. Тахан духхьал цхьа театр хинна Iац вай республике. Дуккха говза актёраш гучабаьннаб тIехьарча хана. Вай мехка да берий театр, «Заманхо» яха театр, ашарий театр. ДIахо дIайодача хана, оперни театр хиларга а сатувсаргда вай, хIана аьлча цу лостамагIа бола иллиалархой, вайцига болх хьабе моттиг цахиларах, цIа ца боагIаш, арахьа совц, цIабаьхкараш а шоай керттера болх бе таро йоацаш бус.

Кинематографена юкъе а белггалара моттиг дIалоацаш хиннаб вай къаман актёраш а режиссёраш а. Цу даькъе Кавказе дахача кхыча къамел тIехьадусаш хиннадац вай. Масала, цIихеза кинорежиссёраш хиннаб гIалгIай, хала хете а, уж тахан вайцара дIакъаьстаб, амма цар шоашта тIехьа дика лар йитай. Масала, ерригача Россена йовзаш яр Мамилганаькъан Сулумбика цIи, цо даьха «Кхалнаьха танго», «Дошо морхилг яр бийса йоаккхаш» яха а кхыдола а кинокартинаш. Иштта Сулумбик вар говза актёр а, цо ловзаяьяр «Вай заман турпал» яхача Лермонтов Михаила романа юкъерча эбарга Казбича роль. Из цо геттара дика ловзаяь хилар белгалдаьккхадар гIорбаьннача СССР режиссёраша. Иштта дукхача шерашка «Ленфильме» къахьегаш хилар вай мехкахо Даканаькъан Мухьмад, цо дакъа лоацаш, даьхадар итташ исбахьален а документальни а фильмаш. Из хиннавар «ГIомара арен кIай малх» яхача кинофильма шоллагIа вола режиссёр. Йоазанхоша а шоай дакъа юкъедихьадар кинематографена, масала, Чахкенаькъан СаIида дакъа лаьцадар; «ГIалаш тIа цIераш», «Лоаман новелла» яхача кинокартинай сценареш язъеча балха юкъе. Цхьаццаболча вай актёраша йовхьамаш ловзаяьй Россе цIихезача режиссёраша даьхача фильмашта юкъе. Царех ба Янданаькъан, Новрбенаькъан, Булгучанаькъан тайпашта юкъера хьабанна нах. Театра гIулакх дегIадоаладеча дикка дакъа лоацаш яр, аьнна, хет сона, 80-ча шерашка Нохч-ГIалгIай АССР культуран министра заместитель хинна ГIамарзанаькъан (ЦIолой ) Фатима.

Культуран 100 шу дувцаш, хьоаха ца йича яргьяц Нугзаров (Хабренаькъан) Тамерлана кулгал деш хинна говрбаьрей тоаба. «Лоаман легенда» аьнна цIи а йолаш, цо оттабаь цирка гойтам ше морг кхы боацаш хиннаб. Цо кулгал даьча тоабанна юкъе къахьегаш хиннаб бе-беча къамех бола нах: гIалгIай, эрмалой, хIирий, кхыбараш.

Къаьстта бувца беза аьнна хет сона вай суртанчаш а цар йита тIехьале а. Эггара хьалха из болх вай къаман юкъе дIаболабаьраш хиннаб Iоахарганаькъан Хьажбикари Доврбиканаькъан ГIаз-Махьмади. Уж шаккха йоккха говзал енна, тамашийна хозал кхолла ховш нах хиннаб. Хьажбикара дукха тIехьале йитай вай къаманна. Дукха ха йоацаш, Iилманхо-историк йолча Дзараханаькъан Зейнапа дувцаш хайра сона, цо ший хана гулдаь, вай къаман истингаш тIа дехкаш дола сурташ довргдоацаш, дицлургдоацаш, бIарчча альбом арадаьккха хиннилга. Цул совгIа, тайп-тайпара чопилгаш, кIопилгаш, барзкъах боаллабу маха, гIалкхаш, къаман барзкъанцара кхыдола хIамаш хьакхоллаш къахьийгарех ва Iоахарганаькъан Хьажбикар. Цхьадараш пиллан тIехках деш а хиннад цо. Иштта гIорваьнна суртанча хиннав Доврбиканаькъан ГIаз-Махьмад а. Деррига цо мел дийхка сурташ вайга хьакхаьчадеце а, тахан долаш дараша а таро лу вайна, из воккха суртанча хиннав, аьнна ала. «Казбек» оалача гIаьлений кIинга тIа латта говрбаьречун сурт бокъонца дола жовхьар (шедевр) да, кхыча сага иштта дуллалургдарий-те из сурт аьле хеталу, сов хоза, нийса из дилла хиларах. Иштта вайна довз «Долакха-Юртара тIом», «Бутырин дIаволлар», «Автопортрет» яха а кхыдола а балхаш.

Лакхе хьоахаваьча шин суртанчо дIайолаяь юхьиг дIахо дIахьош, хьаьбаьхкаб, тахан хьабоагIа тIехьа тIакхийна суртанчаш: Iабенаькъан ТIахIир, Оздой Дауд, Поаланкой Мурад, цун ши воI Заьлмахеи Адами, Овшанаькъан Iийса, Эсамарзанаькъан Заьлмаха, Имагожанаькъан Хожа-Ахьмад, Доврбиканаькъан Башири Iашати, Малсаганаькъан Тархани Любаи, Дахкилганаькъан Бек-хан, кхыбараш. Цар сурташка гIолла довза йиш я къаман истори, денал дола тIемхой, къаман цIихеза нах, йоазанхой, вай юрташ, гIалаш, хиш, хоза моттигаш. Сога хаьттача, вай суртанчаш къаман кизга да, цу чугIолла дика гуш да гIалгIай шира а таханара а вахар.

Хьоаха ца бича балац вай ашархой а. Из дакъа кIеззига тIехьадусаш санна хет сона, хIана аьлча ашараш язъеш бола нах дукха хиннабац вай, тахан а бац. ХIаьта а уж вIалла бац ала йиш яц. Дукха хоза иллеш яздаьд, вешта аьлча, мукъам баьккхаб, композитор а иллиалархо а волча Дзейтанаькъан Тимура, ашарий лостамагIа болх беш йолча Шадажанаькъан Фаризас, Малсаганаькъан Заремас. ДIахо кхы ер ма вий ала цIи яккха саг вац цу даькъе. Цудухьа ашарий оагIув массаза тIехьаюсаш хиннай вай. Из бахьан долаш, 90-ча шерашка аз Наьсарен кхалерча газета тIа язъяьяр «Е ноа алац, е тир-р-р алац» яха статья. ДукхагIа бийцараш боацаш бола иллиалархой бар. ХIанз, Даьла диканца, керда иллиалархой гучабаьннаб цул тIехьагIа. Аз хоза хеташ ладувгI ГетагIазанаькъан Iайнай, Налганаькъан Лемай, Барханой Заьлмахий, Охценаькъан Розай, Йовлой Хьавай, кхычар иллешка, Беканаькъан Хаде ашарашка.

Янданаькъан Ж.  цIерагIча къаман библиотекан кулгалхо ГIазданакъан Радима

Ашарий гIулакх тоаде гIерташ, Москвера композитораш а кхийлаб вай республике. Вай Сибре а дигале 1938-1940 шерашка из болх дIаболабаь хиннаб эрсий советски композитора Николай Сергеевич Речменске. Цо дIаязъеш, тоаеш хиннай нохчий, гIалгIай ашараш. Цу лостамагIа яздаь 1962-1965 шерашка кепа теха кхоъ книжка хиннад цун. Ноташца Речменске мукъам дIаязбаьча иллеех цаI хиннад Малсаганаькъан Фатимай дешашта даьккха «Котдаьлар вай» яха илли. Из шоана дагадохийта безам ба са:

«Бийса баьде ма йоагIий,

Ва Iаьржа ва бийса,

Дарз хьекхаш ма латтий,

Ва шийла ва дарз.

Хьо кхера ма кхера,

Ва майра ва дог!

Хьо доха ма доха,

Ва кура ва дог!

Топа тата ма хозий,

Ва унзара ва тата,

Юрташ йоагаш ма латтий

Цу яьннача ва цIерах.

Хьо кхера ма кхера,

Ва майра ва дог,

Хьо доха ма доха,

Ва кура ва дог.

Юрта го баь ма латтий

Цу моастагIа ва бIу,

КIантий легаш ма латтий

Цу моастагIа ва карах.

Хьо делха ма делха,

Ва гIийла ва дог,

Хьо дека ма дека,

Ва маьлхара ва дог.

ЦIе байракх беелла,

Вай духьала ма даьларий,

Цу кIайча эскарал

Вай кот ма даьларий.

ГIоздаьле делалахь,

Хьо майра ва дог,

ГIоздаьле декалахь,

Ва кура ва дог».

Из болх тоабе гIерташ къахьийгарех хиннай 1966-1967 шерашка Нохч-ГIалгIай АССР культуран министра заместитель хинна Элтамаранаькъан (Куркъанаькъан) МурцаIалий Хьава.

Культуран лоархIаме дакъа хинна, цунна чудоагIаш да библиотекай гIулакх а. Сона дага мел доагIача хана, шоай йолча таронех наьха хьашташ кхоачашде гIерташ, хьабоагIар вай библиотекай болхлой. Бакъда хьалаш сел да веларгволаш дацар цар. Укхаза дагаух сона 1993 шера тов бетта 11-ча дийнахьа арадаьннача «Наьсарен оаз» яхача газета тIа айса кепа теха хинна «Культурацара кхо уйла» яха йоазув. Хала ха яр из. Культура геттара кIалйисаяр. Еха латташ Нохч-ГIалгIай республика яр, дукха ха йоацаш хинна гIалгIай-хIирий тIом бар. Цу хана культуран министралла хьожаваьвар халкъа йоазанхо Чахкенаькъан СаIид. Из волча а ваха, культуран хьалах дувцар дийхар аз. Бакъда СаIида дувца тиганзар. Вешта, фу культура ювцаргьяр цу хана, филармони хIанз а хьаяьяцар, иштта йоацаш яр суртанчий, композиторий, кинематографистий союзаш. Паччахьалкхен театр меттел, болх беш халкъа театр а дацар, йоацаш яр ашарий а халхарий а тоабаш, дика самодеятельни артисташ а тIехьа бацар... Из мугI кхы а дIабIаьхбе мегаргбар. СаIид хьинар долаш, наха вовзаш, сий деш саг воландаь, кастта культуре хувцамаш хиларга сатувсар дуккхачар.

Кхы а ах шу даьлар. Хьайир «ГIалгIайче» яха паччахьалкхен халхара ансамбль, цунна чуйоагIаш берий тоаба, болх бе йолаелар суртанчий музей, берий театра балха тIа эшаш дола ахча хьахьожадир, Мужеча хьалде доладир культуран цIа, Наьсаре хургйолча искусствай центра проектно-маьха каьхаташ кийчдир. ХIаьта а къонача республикан культура эсала яр.

Цкъа Наьсарерча культуран отдела кулгалхочунца Булгучанаькъан Мухьмадаца Пхьилекъонгий-Юртарча культуран цIенга хьажа дахар тхо. Новкъа долхаш, ший балха латкъа волавелар Мухьмад. Цо яьхачох, Наьсаре культуран элгац а культуран цIа а хиннад. ХIанз фу хиннадар царех? Шаккхе доацаш дар. Хьалхара гIишло телевиденена дIаеннаяр, шоллагIъяр культуран министерствонна, халхара ансамбла, музейна, филармонена дIаеннаяр. ГДК, РДК мича дахьа дезаш ва ше, хеттар йиш ехача Мухьмада. ГДК Пхьилекъонгий-Юрта Iодихьадар, РДК - Эккажкъонгий-Юрта. Наьсаре – цхьаккха хIама дацар. Библиотекай центральни система болх беш яцар, тIIиргашца хьоарчадаь латтача книжкаш тIа вагIар цигара 37 саг. Культуранца ювзаеннача ворхI моттиге бахаш бар тIемах байдда баьхка нах. Цу юккъе да искусствай ишколера лочкъабаь ши пианино бихьабар, культуран элгаца чура дукха мах бола ашарий гIирс бихьабар. Иштта «нув» хьекхабар бийсанарча «хьаьшаша» Сурхо тIарча а Эккажкъонгий-Юртарча а клубашка. Иштта эттадар культурацара гIулакх Наьсарен кхале. Кхы дикагIа дацар из кхыча моттигашка а. Цудухьа министр хиннача Чахкенаькъан СаIида, цу балха тIара ше мукъавалийтар дехаш, шозза дехар (заявлени) яздаьдар. Хала хана юкъ яр из наха, культуранна, ерригача республиканна. Тахан вай культболхлой никъ нийслуш боагIа. Эшаш йолча моттигашка ашарий инструменташ ийцай, хIара юрта хIана даьдац аьнна керда, дега безаме, берашца а боккхагIчарца а болх бе таронаш йола культуран цIенош хьалдаьд. Цар чу болх беш ба шоай гIулакх довзаш бола нах. Янданаькъан Ж. цIерагIа халкъа библиотека ший декхарех дика лоархIаеш хьайоагIа, шийна керта йоккха поалхам йола ГIазданаькъан Радима латтар бахьан долаш. Кхыдола культуран, вахара доакъош а, шергара шу мел доал, тоалуш доагIа. ДIахо дIайодача хана, бIаь шера вай культуро хьабена никъ, кхы тIа тоалуш дIабахарга сатувсаргда вай.