Берий самукъане ахка

Цхьабола нах уж деррига гӀулакхаш дита а дите, салаӀа болх. Бакъда вай къаман юкъе кӀезига хул цу тайпара нах. Цудухьа отпуск, ахка чакхдаьнна, балха араваьлча, цхьана къахьегаш бола нах хетта болалу:

- СалеӀарий Ӏа?

ДукхагӀа болча наха луш дола жоп хул:

- ГӀалгӀай ӀаьдалагӀа салеӀар аз.

Коа-карта е квартире балхах воаллаш, дӀадахар са ахка яхилга да из.

СалаӀар де дезарашца тардеш а хул цхьаболча наха. Масала, беш йолча наха салаӀа а пайдане хӀама де а тарлу ахкан юкъе. Нагахьа санна маьтсела бетта хьалхарча деношка беш дӀаюйя (коартол аргда вай), бӀарчча аьхки 3-4 ди доадойя, цох дезала дикка новкъостал хургда. Сона бовзар цу коартолаца цхьана (юкъе гӀолла) кхеш, гӀайнаца новраш дӀадувш хинна нах. Вешта аьлча, массехк дийнахьа къахьийгача, кхо пайда бу цар: яа коартол, хьакха новраш, чам болча даарех тоха кхеш. Юхейиса ха салоӀаш дӀаяхьа мара езац. Мишта салаӀа йиш я вокх деношка? Укхаза хӀаране шийна дезар хорж. Масала, цхьабараш форда тӀа баха ловш хул, лувча а форда тӀарча феца садаха а; вокхарна бӀаьха никъ бар дезаш хилац, цудухьа цӀагӀа е цӀенна гаьна ца боалаш салоӀ цар, Ӏам тӀа, хи тӀа, хьунагӀа ухаш; цхьавола саг набарах виза, дукха чоалхане доаца дарба де ловш хул.

Мишта салаӀа лерхӀ вай мехкарча бераша укх аьхки? Вай республике цхьа бӀаь ах бӀаь гаргга ишкол я, цига дешаш да 88 эзар бер. Бакъда шоашта хеттача тайпара цар массане салаӀа аьттув баргба аьлча, теша хала да. Мехка паччахьалкхен зарбан болх бераша баьча хоамах, ахкан хана салоӀача моттигашка даха таро хургья 3712 бера. «Царех цхьадараш салоӀаш хургда 33 могашал тоаеча берий моттигашка, царех 31 ишколашка вӀашагӀъехка хургья, вожаш «Аьрзи», «Къона мехка охло» яхача лагерашка хургба». Царел совгӀа, шоай дезалашка салаӀар вӀаштӀехьадаьккхараш кхы а дукхагӀа хила тарлу, уж шоай даьца-наьнаца Ӏалама а мехка а хозача моттигашка ух, шоаш бахача моттигашка салаӀара эшараш хьаду, масала, берашта аьхки коа бассейн оттабу, бургацах ловзар вӀаштӀехьадоаккх, зӀамигачарна геттара хоза хеташ дола шашлык ду, морожни яа кафе кхувл, массагӀа да уж, берий самукъадаргдола хӀамаш. Тхоцарча цхьан хьехархочо аьлар, бегаш беш, «коа бассейн Ӏо а оттабаь, тух Ӏочутоссе – из ба-кх хьона форд». Цо-м бегаш беш аьнна хургда из, амма цу дешашца цӀенхий юхьигаш яр, хӀана аьлча дуккхача берий коашка дувсаш дола бассейнаш латташ хул, аьхки хьежача маьлхо мелдаь хий чу а долаш. Хьаштдале, тух тасса а мегаргда цу чу, долаш ма дий вай аптекашка форда тух.

Цхьайолча хана хаза йиш я укх тайпара дешаш:

- Берий лагере, даьра, вохийтаргвацар аз сай кӀаьнк, фу Ӏомаду цига, лерттӀа баа кхача а хилац йоах цига-м?

Нагахьа санна бер боча Ӏомадаьдале, паччахьан даар тӀа доагӀадаьдале, цу тайпара хьалаш цунна цига хургда аьлча бакъдац: цига хӀара дийнахьа чкъаьран цӀе е Ӏаьржа Ӏов хургьяц цунна, баа махьара чкъаьра хургбац, хӀара хӀама мел дуача хана москала, котама, бежана, устагӀан дулхи жувра хьалтӀами хургьяц. Сона хац тахан бераш лагерашка мишта кхоаб, амма со а хиннав лагерашка. Нохчашкахьа Чишки яхача лоаман юрта, хьунашта а гувнашта а юкъе уллар «Зорька», «Лоаман фо» яха ши лагерь. Цу шиннахьа а хила вийзав са. Дийнахьа кхозза, эргадоаккхаш даар лоаттадора цига, чкъаьра а дулх а юкъе долаш, даьтта, нахча, сом, салаташ хулар хувцаш. Делкъийна наб яь гӀайттача, баа сом е мерза хӀама лора. Кхы фу эш кхачанца салаӀа дахача бера? Сога хаьттача шортта кхоачам болаш да, тхо раьза дар цига луш хиннача кхачанна.

Бераша лагере хӀама Ӏомадергдац яхар а бакъдац. Цига дукха спортивни ловзараш хул, сурташ дехкарах яхьаш чакхйоах, книжка деша ловрашта библиотека я, цхьаццайола кулгаговзал Ӏомаеш кружокаш хул. Иштта Ӏомаду цига бе-беча къамий халхараш, ловзараш, иллеш, байташ, экскурсешка ух. Лоацца аьлча, саготде ха хилац берашка. Цудухьа лагере хӀама Ӏомадац, цигара бераш гӀелделе цӀадоагӀа яхилга шийна кӀалха кӀийле йолаш дац, аьнна, хет сона.

Вай республике кхы а дукхагӀа хьае йиш йолаш яр, бераша аьхки салоӀа лагераш (майдаш аргда вай царех). Масала, аз болх беча Сурхо тӀа 6 (ялх) ишкол я. ХӀараяр ший столови йолаш, дуккха берий ловзараш вӀаштӀехьадаха коара а чура а спортивни гӀирсаш долаш я. Сона хезар бакъдале, юртарча цхьан ишколе мара ахкан заман чухьа салоӀаш йола берий лагерь хургьяц. Дукха хӀама дац цу гӀулакха эшар. Ӏуйрийна бер, ший цӀагӀа хӀама диэ хьадоагӀа, цига делкъа ха хиллалца ловзаш, яхьаш чакхйоахаш, бе-бе пайдане хӀамаш Ӏомадеш хул. Делкъийна хӀама даа столовеш йолаш я ерригача ишколашка, делкъел тӀехьагӀа юха а цхьацца пайданера хӀама Ӏомадеш хиле, цӀадолх бераш, пхьор шоай цӀагӀа дуъ. Аз дувцаш санна доацаш, геттара хоза а пайдане а вӀашагӀйолла йиш я цар салаӀара программа, хӀара дийнахьа де мел дезача хӀаман ше-ший мугӀ болаш. Аз хьехача 9 шера дешача ишколе лагерь а майда а хургйолаш яц. Амма е йиш-м яр из, бераш цига сакъердалуш ухаргдар. Цудухьа цхьадолча берашца къамаьл дир аз, уж аьхки фу деш хургда дувцаш. Дукха сакъардамах йиза хетанзар сона цар аьхки цӀагӀа йоаккхаргйола ха. ВорхӀлагӀча деша дагӀача бераша дувц:

- Со укх аьхки, хетаргахьа, тхоай цӀагӀарчарца Каспийски форда тӀа гӀоргья, - йоах Муцолганаькъан ХӀажара, цунна форда юхе лела, цу тӀара доагӀача феца садахар хоза хет.

Шоай юрта бахача ноанахошка яха лаьрхӀа я дешара шу дика дешаш чакхдаьккха йола Муцолганаькъан ПаьтӀамат. Юрта мел дола сакъердаме, хоза хӀама довзаш, бӀаргадайна я из йиӀиг. Керда юрташ, эргаш дола хӀамаш цунна горе, салоӀам а дукхагӀа хургбар цунна. Цигара чуеча коа-карта кулг тохаш, цӀена лоаттадеш, лостам беш ахка дӀадахьа лаьрхӀа я из.

Цу классе вагӀача Тоачанаькъан Ювсапа ше де лерхӀа керттера хӀама санна лоархӀ спортивни клубе ахар. Из дӀаязвеннав бокса секце.

Цу тайпара къамаьл хилар са 5-ча классашка дагӀача берашца а. Масала, Муцолганаькъан ИбрахӀим КъорӀа деша Ӏомавала ловш ва, Булгучанаькъан Абабукар даьна новкъостал де лаьрхӀа ва, КамАЗ тоаеш, цхьацца гӀишлошъяра гӀирсаш кхухьаш я из машин. Кхы а дукха дийцар бераша, дукхагӀдараш цхьаннахьа даха уйла йолаш дацар, бӀарчча ахка шоай цӀагӀа даккха лерхӀар цар. Цхьаькха цхьа хӀама а да сона ховш, цхьадола бераш е наькъа йистошка е базарашка латтаргда хӀама дохкаш: сомаш, баьцадаараш, харбазаш, пасташ, бе-бе комараш. Цар салаӀар а хьага хӀама шийца долаш дац.

Ховш ма хиллара, таханарча ишколе Ӏомаеш йола дешара программа геттара чоалхане а физически хьала Ӏаткъаш а я, цудухьа берий салаӀара денош цар самукъадаргдолча тайпара дӀадахьа деза, из кара да фусамерча боккхагӀчар. Цу хьакъехьа ше къамаьл деш вай республикан кулгалхочо Келаматанаькъан Махьмуд-Ӏаьлас аьннад: «Аьхки салаӀар – из аьттув болаш ха я, бераш ишколан халача балхах мукъадаха, низ Ӏоабе, цхьацца шоашта ховшдараш алсамдаха, керда доттагӀий лаха... Бераша салоӀа ха хоза а йицлургйоацаш а е еза. Цу гӀулакха оттае еза берий безам совбоаккхаргбола, кӀоарга чулоацам бола программаш, цар дегӀакхувла еза цар кхоллама говзал, унахцӀено лораяра даькъе гӀо де деза, эхь-эзделаца ювзаенна оамалаш Ӏомае а чӀоагӀъе а еза. Иштта хиланза даргдоацар да, салоӀаш йоаккхача ерригача хана берий кхерамзле лораяр.

Къаьстта теркалде деза, вахар халача хьале дола бераш, лаьрххӀача тӀема операце доакъашхой бераш, Запорожьера боагӀа вай къона доттагӀий. Деррига хьаде деза вай ГӀалгӀай мехка шоай цӀагӀа болаш санна ха цар йоаккхаргйолаш».

Ала деза, кхаь бетта шоаш цӀагӀа болаш, цхьацца дешарца дувзаденна гӀулакхаш де а цар вӀаштӀехьадаргда, аьнна. Цхьабола дешархой йоазонна тӀехьабусаш, из ийрча долаш, гӀалаташ дукха деш ба. Царна декхар тӀадиллад балха тетрадаш тӀа а йоазон балхий тетрадаш тӀа а мел дувлийта гӀалаташ Ӏомадар. Вожаш ба йоазош Ӏодешар эсала долаш, царга аьннад, цӀагӀа йоаккхача хана дукхагӀа деша, шаьрде, дикагӀа болча дешархошта тӀехьакхувргболаш. БӀарчча хьаийцача, салаӀа а пайдане йолаш ха дӀаяхьа а аьттув балба берий.