Дукха ха йисаяц Сийлахь-йоккхача Коталон 80 шу диза. Укх деношка юха а дагаух хӀара къаманна ший къонгаш, мехкарий; синош ца кходеш, кхерабенна юха ца боалаш, моастагӀа эшавеш, из деза ди гаргадоаладаьраш. Вайна дагахьа хов царех дуккхачар цӀераш, хӀана аьлча цар сурташ хьалдийтта доахк вай урамашка, ишколашка, культуран цӀеношка, кхыйолча моттигашка, царех язду газеташа, журналаша, дувц телепередачашка. Бакъда царна юкъе ба вай наггахьа мара хьоахацабераш а. Уж а лийннаб моастагӀчун пхорчашта кӀалха, царна а яьй човнаш, цар а бийзаб Ӏоажала юхьдухьала овтта. Ишттача нахах вар Шахмарзанаькъан Татархана Мухарбик.

Сона из дагавоагӀа бера хана денз, хӀана аьлча тхо вӀаший гаьна доацаш дахар. Наьсарерча Ингушская урам тӀа дахача тхона гаьна бацар Бутырина цӀерагӀа урам. Цу хана – 50-ча шерашка – Наьсаре йоккха яцар, хӀаравар юхь тӀара вовзар, ховра мала малагӀча тайпан ва. Цул совгӀа, Мухарбика мел дола бераш оаха дийшача Наьсарерча №1 йолча юкъерча ишколе дагӀар. ЦаӀ мара воаца воӀ Мухьмад са ханара а тхаяр санна йолча кхыча классе вагӀаш а вар. Бакъда цхьан хӀамах тамаш ю аз. Цу хана дукха вӀашагӀкхетараш хулар тӀема доакъашхошца ишколашка, йоккхий кхетаченаш йора коталон ди тӀакхоачаш, ерригача кхален хьакимаш вӀашагӀкхийте, дездора дуненна паргӀато яьккха ди. Уж хӀамаш дукха гора сона хӀара шера яхар санна. Амма Татархана Мухарбик цига цӀаккха вайнавацар сона, тхона (цунна юхе дахача лоалахошта) хацар из тӀема доакъашхо волга, цунна деза тӀема совгӀаташ деннилга.

ЦӀаккха «со» яхаш оамал яцар цун, моллагӀа бола мугӀарера нах санна теӀа лелаш хулар Мухарбик. Е цун виӀий Мухьмада а оамал яцар ший да хеставеш, из нахал тӀех ва ала гӀерташ, цун тӀема гӀулакхаш дувцаш. Дукхаза бӀаргавайнавар сона Мухарбик кхувш воагӀаш а кхийча а, хӀана аьлча из леча хана университет яьккха ваьнна, Шолжа-ГӀалий тӀа «Сердало», Нохч-ГӀалгӀай книжни издательстве болх бе кхийнадар са. Бакъда ший тӀема совгӀаташ эхка, араваьнна наха юкъе из лелаш вайнвацар сона цӀаккха. Хетаргахьа, наьха теркам шийна тӀаозар, царна юкъе белгалвалар дукха дезачох тара вацар из. ТӀом баьбар, котало яьккхаяр, Даьхен хьалхашкара ший декхар кхоачашдеш; дӀахо массабола ший мехкахой санна вахар, царна нийса бокъонаш йолаш. Иштта бар уж – цу ханара тӀема доакъашхой, шоай тӀехдаьнна доккхий цӀенош, тӀабагӀаш дикагӀа йола машинаш, алсама алапеш а пенсеш а дацар, аьнна, латкъаш бацар. Хьаьнала къа а хьегаш, шоай хьинарца хьадаьккхачох баха гӀертар. Иштта цхьалха оамалаш йолаш уж боландаь дукха а безар наха.

Шахмарзанаькъан Мухарбик ваь хиннав 1918 шера банке болх беш хиннача Мусе Татархана дезале. Дийша, ахчан чот лелае ховш, хьал долаш саг хиннав из. Цун сурташ дайнача наха дувцачох, из цхьа ший тайпара куц-сибат долаш, аьлашта таралесташ, цкъа бӀаргавайча а наха везалуш саг хиннав, йоах. Массехк къаман мотт, цу даькъе хӀирийбар а ховш, хиннав яхаш дувц Мусий Татархан. Диазза саг йоалаяь а хиннав из, хьалхарчар бераш ца отташ, кхийлаб цо тӀехьа тӀакхийлараш. Мухарбика нана Эккажкъонгий-Юртарча Овшанаькъан Боби-Хьажий АсмаӀ цун кхоалагӀа сесаг хиннай. Цо яь, Мухарбикал совгӀа, ши йоӀ хиннай; Мадинати Любаи яхаш. ЙиълагӀча цун сесага ваь хиннав Шахмарзанаькъан Татархана Тухан. Из Мухарбика зӀамагӀвола воша вар. Наьсарен кхале дика вовзаш а вар дулх дохка Тухан санна. Тахан а йоккхий дулх дохка тикаш а йолаш ба Туханах хьабаьннараш.

Буро тӀа Романова урам тӀа хиннад Мухарбик ваь а цун да ваьха а цӀенош. Ше дийна волча хана, цу шахьар тӀа ший бераш дугаш а уж цӀенош хийла дӀахьокхаш а вар тӀема доакъашхо. Ала деза, Мухарбик ше а да санна, лоалаха дахача хӀирий къаман мотт ховш хиннав. Хетаргахьа цо из Ӏомабаь хиннаб вай Сибре дигале цӀагӀа яьккхача хана. Дувцачох 1928 шера из ишколе деша ваха хиннав Буро тӀа, цига 5 класс яьккха а хиннай цо. Цига цунна гонахьа хиннараш дукхагӀа хӀирий бераш хинначох тара да, бераша сиха дӀа-юха ма Ӏомабой вӀаший бувцаш бола мотт. Бакъда духхьал дунен дешар дийша Ӏийнавац из цу хана, КъорӀа деша ховш, Ӏарбий йоазув довзаш хиннав.

- Воккха хинначул тӀехьагӀа, - дагалувц йоӀа Хадчата, - фусам-нанас оалар цунга, КъорӀа деша вайна. Деша хьожар из. Бакъда тӀемо а дукха дӀаяхача хано а шийна хеттача тайпара из Ӏодеша витацар из, хӀама дицлуш вар из тӀехьарча шерашка, хӀаьта а деша гӀерташ къахьегар цо.

Укхаза цун вахарцара дикка теркам тӀаозаш моттиг корайир сона. «Сердало» газет Буро тӀа долча хана, цун типографе къахьегаш хиннав Мухарбик, эскаре гӀулакх де тӀахьеххалца. Из хиннад 1935-1937 шерашка. Кхыча дешашца аьлча, цу хана даггара даьннадале а 17-19 шу мара даьнна хиннавац зӀамига саг. Эггара хьалхара къаман газет арадаьнна а даьнна хиннадац шийтта шу мара. Се гӀалатваргвац аьнна хет сона, нагахьа санна Мухарбик гӀалгӀай къаман кепайоазон хьалхарча болхлоех цаӀ хиннав аьлча. Газет цу хана арадувлаш хиннад Малсаганаькъан Зоврбика оттадаьча алапата кӀийлен тӀа латиний йоазонца. Карарча хана 100 шу дизад вай къаман керттерча газета, цох кӀеззига даьлла а дакъа доал аьнна хет сона Татархана Мухарбика.

Кхы а цхьа шу даьлча, 1938 шера, Мухарбик эскаре амал де вода. Цу хана вай мехка тӀом хургба аьнна цхьанна сага дага а хиннадац, хӀана аьлча тӀом болабала кхы а кхо шу ха йиса хиннай. Цигара ший декхар дизза кхоачашдаь, цӀавена хинначох тара ва вай мехкахо. Лакхе хьоахаяьча Мухарбика Хадчата яхачох, тӀом хьовча хана из вахаш хиннав Буро тӀа. 1941 шера аьтинга бетта тӀом хьайнаб, хӀаьта маьцхали бетта из юха а эскара мугӀарашка эттав. ХӀанз дикка кхерам шийца болаш яр ха а цун кхоачашде дезаш хьалхашка лаьтта декхараш а. 1941 шера денз 1945 шерга кхаччалца, 70-ча эскара 162-ча иччархой дивизе 209-ча иччархой сура лорий инструктор волаш гӀулакх ду цо тӀема алах доагаш латтача дунен тӀа. Цкъаза ший вахар дицдийя, Ӏоажал дага ца йохаш, валарах ца кхераш, лийннав из цу Ӏаьржача къемата юкъе йӀаьхача хана.

Лора декхараш дицдаь, герз бедолла дезаш, моастагӀа каравоалаве везаш моттигаш нийслуш хиннай. ДукхагӀа герз санинструктора эшаш хиннад, човнаш яь бӀухой лорабар духьа. Укхаза дагадох тӀема ханарча цун вахаре нийсденна хӀама. ДӀа-юха дов деш ха яьккхачул тӀехьагӀа, тӀема ара сатем этта хиннаб. Командира декхар тӀадилла вахийтав Мухарбики цун новкъости, човнаш хинна пулемётчик Бахерев моастагӀий тӀакхоачаргбоацаш араваккха аьнна. Цкъа бовдаш, тӀаккха текхаш; шоай кхача безача моттиге дӀакхаьчаб ераш. Тамашийна хӀама бӀаргадайнад акхарна, човнаш йийхка, гӀо-новкъостал даь уллаш хиннав пулемётчик. СихагӀа цигара шоаш дӀадахар дезаш хиннав из, хӀана аьлча немций касташха юха тӀабахка тарлуш хиннаб. Бахка а баьхкаб уж, дукха ца говш. Мухарбики цун новкъости, ка ца агаш, духьалъэттаб царна, ши фашист каравоалавеш чакхбаьннаб из къовсам. Из денал дола гӀулакх карагӀдаларах, вай мехкахочоа енна хиннай «Майрал гойтарах» яха майдилг.

1943 шера Татархана Мухарбика шозза човнаш яь хиннай Курск яха шахьар бахьане лаьттача тӀем тӀа. 1944 шера Украине кхозлагӀа човнаш яьй цунна, хӀаьта 1945 шера – сержант лозаваь хиннав Кенигсберге. Цу човнех ца къасташ, хало озаш ваьхар из ше дӀахо мел яьккхача хана. Когех а, наькх тӀа а, хаьн тӀа а герз деттаденна гаргаш йоахкаш хиннай цунна тӀом чакхбаьнначул тӀехьагӀа. Дикка астагӀа теӀаш вар из Наьсаре вахача хана, цу заман чухьа къоаналгахьа леставар наьсархо.

- 1965-ча шера уж гаргаш хьаяха эттӀаваьвар из, - дувц йоӀа Хадчата, - наькх тӀа еттаеннараш хьаяьхар, бакъда когех яьхкараш хьа ца йоахалуш, даимленна йисар цун дегӀаца.

Вай мехкахочоа деннача тӀема совгӀаташта юкъе къаьстта белгала я ЦӀеча Седкъан орден. Из цунна еннаяр Львов яхача шахьара юхера Сандамирски моттиг лораеш баьча тӀемах. Из лаьттаб Висла яхача хин аьрда берда тӀа улла Сандамир-Шахьар мукъайоаккхаш. 1944 шера Львовско-Сандамирски операци йолаш, фашистех цӀенъяь хиннай из моттиг. Немций командоване хьалхашка оттадаь декхар хиннад вай эскар чӀоагӀденна латта моттиг (плацдарм) йохае, дӀаяккха. Советски бӀухошта духьалъоттаяь хиннай 16 дивизи. Царна юкъе хиннай тӀалатача доккхача герзий бригадаш, езача танкай батальонаш. Иштта тӀалаьхка хиннай шоай хьаргӀашта тара йола самолёташ.

Маьцхали бетта 2-ча дийнахьа плацдарма къулбехьерчеи гӀибухерчеи оагӀонашта чӀоагӀа дов даьд моастагӀаша, го а баь, из моттиг цӀенъяь дӀаяккха, хӀалакье дага болаш. Кхы а ши ди даьлча, маьцхали бетта 4-ча дийнахьа, тӀема юкъедоагӀа 5-гӀа гвардейски эскар. МоастагӀа юхатоха аьттув боал. Цу бетта 5-10-ча деношка 13-ча эскара, 1-ча, 3-ча гвардейски танкай эскарий низаца моастагӀчо баь го бохабу, дукха ха ялале цун танкай 4-гӀа эскар а дохаду. Плацдарм чӀоагӀъяр духьа советски командоване кхы тӀа цига дӀайохийт 31-гӀа танкай корпус, йоккхий топаш. Сигаларча авиаце а чӀоагӀа гӀо деш хиннад цигара фашист вохавеш. Из тӀом латтача юкъа вай лётчикаш сигалара дов де 17 эзарзза гӀайттаб. Лоацца аьлч, Ӏел-сел хиннад цу ара даьллар, Сандамир бахьан долаш. Цу тайпарча тӀема юкъе човнаш яь дика висав вай мехкахо, дика висав вахар ца хадаш.

ХӀаьта а ийрча хоам бена моттиг а хиннай цар дезалга. 1943 шера вай мехкахо Беларуссерча Прохоровка яхача моттиге веннав аьнна каьхат дена хиннад. ТӀехьагӀа тохкамаш дича, де доацаш вайнав аьннад. Цу заман чухьа нана дийна хиннай цун, Боби-Хьажий АсмаӀ 1972 шера мара еннаяц. Да-м Мухарбик зӀамига волча хана денз воацаш хиннав. Белхаш, таьзет дилла, Ӏаьрж делла лийннаб дезал йӀаьххача хана, уж бокъонца тийша хиннаб Мухарбик тӀема юкъе верах. Иштта уж бахаш, баь ер ма бий аьнна хоам боацаш, ше гучаваьннав тӀема доакъашхо. ГӀадбахар-м, цецбалар-м боарам боацаш хиннад. Мишта болхац гӀад, цаӀ мара воаца воӀ тӀема жожагӀатен юкъе дийна а виса цӀавена хилча, хьалха веннав аьнна хоам баь хинна хилча хӀаьта а. ЦӀаьхха, из гучаваьнна бӀаргавайнача цӀагӀарчарех цхьабараш дог гӀелденна Ӏолегаш моттигаш а нийсъенна хиннай. Доккха дикахетар хиннача фусаме, дукха ца говш наха вӀашагӀ а теха, хьоалчагӀа даьд, Мухарбик могаш-маьрша цӀавара хьамара.

ТӀем тӀара лоамашка боагӀа никъ дикка бӀаьхбенна хиннаб бӀухочун. Укхаза дагавох сона «Дикал-низ» яхача Ведажанаькъан Ахьмада яздаьча дувцара турпал, из а вар Мухарбик яхаш. Хьан хов из дувцар яздеча хана, йоазонхочун дага хиннар Татархана Мухарбик вий? ТӀема юкъера хьаваьккхе, Казахстане Ӏовохьийт деналца тӀема шераш лайна, моастагӀа эшавеш лаьтта бӀухо. Вай турпал тӀема юкъера хьаваьккхавеце а, хӀаьта а дувцар тӀара Мухарбик санна хийрача ГӀиргӀизе Ӏовохийт, тӀом чакхбаьнначул тӀехьагӀа. ТӀема хана цунга хӀама ца оалаш из вита хила веза, къамах лаьзге (лезгин) ва аьнна дӀаязваь хинна хиларах. Кант яхача юрта баьхаб цар дезал, цӀабахка пурам даллалца. Цига из болх беш хиннав заготзерно оалача моттиге. Дувцачох, хӀама эцарца, дохкарца дика кайоалаш хиннав йоах из. Ма хулий цхьабола нах мах барах кайоалаш, базара аьттув болаш. Цига болх беча хана, дегабуам беш лаьца а хиннав тӀемахо, бакъда цунна бехк бе бахьан кора а ца даь, хьахийца хиннав из.

1947-ча шера саг йоалаю Мухарбика. Цун фусам-нана яр Оздой Исраила Марем. Цо ваь виъ дзалхо хиннав вай цӀадоагӀача хана: Тома (1948), Хадчат (1954), Лейла (1956), Мухьмад (1957). Сибрера цӀабаьхкача денз, цар дезал бах Наьсарерча Бутырина урам тӀа. Цу дерригача берашта цхьацца балха говзал яла хьежав да, ше дийна волча хана. Тома секретарь-машинисткай курсаш яьха, Наьсарерча ишколе-интернате къахьегаш хилар; Хадчат Наьсарерча №1 йолча юкъерча ишколе юхьанцарча классашка хьехаш хилар, цул тӀехьагӀа из болх беш хул Наьсарен кхален судахочун Йовлой Султана гӀонча йолаш, 1975 шера Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен университета филологически факультет а йоаккх цо; Лейлас Шолжа-ГӀалий тӀара кооперативни техникум йоаккх. Наьсарерча райпо ревизор йолаш къахьег Мухарбика кхоалагӀча йоӀа. ЦаӀ мара воацача виӀий Мухьмада кхел ювцаш, дег тӀа чов юс сона. ХӀана аьлча, лакхе аз ма аллара, пен мара юкъе боацаш цхьатаррарча классашка дешаш хиннавар тхо шиъ Наьсарерча №1 йолча ишколе. Дийша а ваьнна, саг йоалае дага болаш йоӀ а леха, каста хургдолаш зоахалол а долаш эттача хана, берригача гӀалгӀай мехка доккха халахетар хулаш валар нийсделар цун. ХӀанз а цун сибат сайна духьаллатташ санна хет сона, ер йоазув деча хана. Лакхо, герга юхь йолаш, массаза велавенна волаш висав из цунца деша баьгӀача кӀаьнкий дегашка. Цун тӀеххьарча денах лаьца дийцар сона йишас Хадчата:

- Тхоца арахьа балха а хинна, машин ийца цӀавена дукха ха яцар из. МагӀалбике наьна-даьна сагӀа деча хинна, цигара цӀавоагӀаш хиннав из, бийсан 2 сахьат даьннача хана. Укхул хьалхаийккха дӀаяхай мухь кхухьа машин. Цун водитель, ший машин йита хьадухьалвенав Мухьмада. ХьалтӀа ма вола, ийккхача сомача газа турбах хьадеттача лаьтто ахкаяхийтай, аьннад цо, ший машин. Кхоартой тайпан саг хиннав из. Мухьмад цига ӀотӀа ца водаш сецав. ДӀаваха аьнна дӀаволвеннача вокхо, юха тӀа а вийрза, аьннад, ший машин цу юкъера арайоаккхаш гӀо де шийна. Цига ӀотӀавахав уж шаккхе а. Водитела ший машин хьаллотаешшехь, хьатехача сийгах ийккхай аре йизза хьаиха латта газ. Заьзгакъонгий-Юрта хиннад из. Цигара ше воаггашехь, мухь кхухьача машина водитель а текхавеш, араваьннав из. «Ачалкх» яха хий хиннад машина чу, из ӀотӀаменнад Мухьмада, яьга латтача пехкаш тӀа. Из хиннад 1980 шера оагӀой бетта 3 дийнахьа. Шин кӀира дарбанче иллар из. Арахьа из дӀавигийта лоархӀабанзар лораш. Цу бетта 16-ча дийнахьа кхелхар зӀамига саг.

Мухарбик цу хана балха вар Наьсарен кхален РОВД ведомствай доацача хана кулгал деш. Даьна цаӀ мара воаца воӀ дӀавалр мел хала хиннад дувца дешаш короргдац аьнна хет сона, мел воккха деша говзанча из хиларах. Йоккха сагото хиннай цар цӀенга кхаьчар. Цу хана денз унацӀенонна а вахарцарча безама а дикка эргаваьнна хиннав тӀема шерашка оамал чӀоагӀъенна хинна саг. ХӀаьта а балха йоаккхача хано, наха юкъе хиларо кӀеззига байбеш хиннаб даьгара бала. Воккха хилча, сагото хилча, кӀалвусаш хул саг, мел чӀоагӀа хиларах. ДукхагӀа кӀаьнках саготдеш кӀалвисавар Татархана Мухарбик. Къаьстта а цун лазар дувзаденна дар нервашца. ЙӀаьххача хана цунна дарба деш, цунга хьожаш хилар Наьсаре вовзаш вола невропотолог Малсаганаькъан Йоакъапа Ювназ. Фусам-нанас Исраила Марема, оалаш хиннад маьрага:

- Бита безар Ӏа из болх.

- Ма алал сога из, - дехар деш хиннад тӀемахочо, бӀаргаш диззе хий а отташ. РОВД къахьегача юкъа цкъа белгалваьккха Ӏийнавацар Нохч-ГӀалгӀай АССР МВД ший декхарех дика лоархӀавеш, хьаьнала а цӀена а къахьегаш вола Шахмарзанаькъан Мухарбик. Цунна деннача совгӀаташта юкъе СССР Герзашцарча низий министра, Советски Союза маршала А. Гречкос кулг яздаь Коталон ХХХ дизара хетаяь майдилг, НГӀАССР чурча гӀулакхий министра Б. Елисовс енна сийлен грамота (1970), КПСС Наьсарен райкома хьалхарча секретара Беканаькъан Мажита Сергейс кулг яздаь, Коталон 30 шу дизарца из даькъала вувцаш дайта каьхат, кхыдараш да.

Ше мел вах ура лелаш яьккхар Мухарбика ше мел яьккха ха. Ши кӀира мара даккханзар цо метта Ӏовижа. Денал дола наьсархо кхелхар 1985-ча шера.

Татархана Мухарбик санна баьха нах, къонача ноахала масал а хинна, вай вахаре биса беза. Из ваьхача урам тӀа бахача наха бакъахьа хетаргдар шоай урамах е Наьсарен кхален кхыча урамах Мухарбика цӀи тиллача. Цу тайпара дехар дӀахазарга сатувсаргда вай, из кара долча Ӏаьдала болхлошта.