Юххьанцарча классашкара хьехархой Ӏомае гӀерт царна новкъа лелара бокъонаш, светофор, цхьайолча гӀармай чулоацам. Бакъда йоккхагӀча классашка уж дӀачубаьлча, цу тайпара болх мелбалийта мегаргбац, хӀана аьлча цу классашка кхы тӀа чоалханегӀа дола хӀамаш Ӏомаде декхарийла ба уж. Цхьаболча хьехархоша, цу деша цӀенхаштта теркам ца беш, доккха гӀалат доалийт. Цар шоашта цу гӀулакха еннача темашка, сахьаташка хьежжа къахьега деза, наькъах лаьца къамаьл деш, бераш хила тарлуча хатарах лорадеш. Дешархой шоаш а хила беза, вахара из оагӀув йовза гӀерташ. Амма гуш дар кхыъкхе сурт да. Дешархоша а хьехархоша а талмаста лелабу из болх, цӀенхашта а лоархӀаме а ца хеташ. Из нийса дац, тахан царца ца беча балхо, кхоана гоалбаха тарлу уж, шоаш а лозабайташ, нах а лозабеш. Цудухьа хӀара классе къахьега деза дешархошца, белггалара вахарера масалаш а кхувлаш, тӀехьагӀа цар цу тайпара гӀалаташ дергдоацаш.

Цхьадола дешаш, берашта хов аьле, вӀалла Ӏома ца деш дита тарлу ишколе. Масала, наькъал сехьа мишта вала веза, мичахьа гӀолла вала веза; малагӀча моттиге ловза йиш яц; велосипедаца мишта лела веза, иштта кхы дӀахо а. Уж дешархошта шоашта хов аьнна дитар, доккха гӀалат да. Оалаш ма хиллара, бетташ-бетташ батӀ кхера; кхозза а, диазза а, иттазза а дувца мегаргда цу цӀенхаштача дешаех, тӀаккха кӀоаргагӀа кхетаде мег новкъа лелараша де дезаш дар, дита дезаш дар.

ДӀахо дӀайолхача классашка бе-бе ловзараш, яхьаш, йоазон балхаш, царех тарра кхыдараш деш хила беза хьехархой а дешархой а. ЙоккхагӀа йолча классашка бераш хьалчудаьлча, кхы а чӀоагӀагӀа бе беза аьнна хет сона цу тайпара болх, хӀана аьлча уж цхьацца чархаш йола транспорт хехка болалу, машина ко лаца безам болаш хул. Цох хьахулар вайна дика довзаш а да. Ханал хьалха машина тӀа хайтача беро шийна а наха а бала бу. Берашта цу хана доастама хеташ хул велосипед лелаярах дувца. Уж-м хӀанзле «Мерседес» е БМВ хехкаш ма лелий, велосипедах берий ловзорг хеташ, бел уж. Велосипедаца лелар массехк классе Ӏомаду. Хьехархой декхарийла ба Ӏаьдало цунца дувзаденна тӀадехкаш дола декхараш кхоачашде, дешархой декхарийла ба шоашка дӀаяхар хьаде.

Цхьан шера 8 классе кулгал де хьожаваьвар со. Классан керте латта хьехархо декхарийла вар бераш велосипедаца лела Ӏомаде. Вайна цох дош ца хете а, из цӀенхашта дош дар, хӀанз а да. Берашта духхьал дӀадувцар пайдана дац, дӀа а хьокхаш, уж Ӏома ца дича. Цу гӀулакха велосипед езар. Дийхар аз бархӀлагӀча классашка, кхыча классашка дагӀача берашка велосипед йоалаяр, урокаш яьлча чуюгаргйолаш. Велосипед йоацаш наггахьа бер дацар ишколе, бакъда из ах дийнахьа хьайоалае раьза волаш саг кораванзар ерригача ишколе. ТӀаккха мишта хьеха езар из урок, мишта лораде дезар бераш хила йиш йолча хатарах? Наьсарерча базар тӀа хьал а ваха, 3000 сом денна, цӀенна велосипед ийцар аз. Из ПДД Ӏомае накъаяргьяр сона а цу ишколе мел волча хьехархочунна а.

Нагахьа санна хьехархоша из лерттӀа дӀахьехаре, дешархоша лерттӀа Ӏомайоре, цхьадола наькъа хатараш ца хулаш дусаргдар. Масала, укх деношка сона хезар, велосипед хехкаш лела кӀаьнк турбах кхийтта чӀоагӀа лозаваьв, аьнна. Массехк шу хьалха, цу тайпара лела ишкола дешархо машин тӀакхийтта велар. Йоккха саготонаш ма йий уж даьшта-ноаношта, цунна бехке ва ханнахьа из бер велосипедах лора ца даь хьехархо, харцахьарча моттиге велосипед хехка Ӏема кӀаьнк ше. Со зӀамига волаш, милиционераша дукхагӀа теркалбора велосипедаца лела нах, къаьстта бераш. ЦӀаккха дицлуц сона, милиционеро чархаш Ӏойоассаялийта, велосипед тетташ се чувахийта. Цу тайпа хӀама хӀанз нийслу аьнна а хезадац сона.

Цхьайолча ишколашка новкъа лелара бокъонаш хьалхайоаха хьаракаш, вешта аьлча, новкъа ягӀа гӀармаш йовзийташ дола сурташ а хилац. Айса 8-ча класса кулгал деча хана, цу тайпара гӀирсаш тхоай ишколе цахиларах, Наьсарерча трикотажни фабриканна яь хиннача берий беша а ваха, цхьан кӀира дийха а дийха, дера аз цу тайпара гӀирсаш тӀадола каьхаташ. Бакъда кӀира даьлча юхадала дийзар. Уж моллагӀча ишколе, хӀара классанна доал деча хьехархочунга хила дезаш да, бӀарчча шера царца боаггӀаш бола болх а беш. Цхьайолча классашка 8 а, 10 а, дукхагӀа а сахьаташ дала дезаш хул, новкъа лелара бокъонаш берашта Ӏомае дагахьа, из дӀадех ишколерча программо. Уж лерттӀа Ӏомаяь бер дика довзаш хургда новкъа лелара хьал, ший бокъонаш, из къаьхка юхадаргдац ший лела бокъо йолча моттигера, бухь билла дӀагӀоргда, гонахьа цӀоз миссел машинаш яле а. ЦӀаккха дицлуц сона Наьсарерча Московски улица тӀа сайна дайна сурт. Сарахьа геттара машинаш дукха лелача хана, автобусаца Магасе цӀаводаш вар со. ГӀашлошта сехьабала бокъо луш йола баьццара лампа лотаелча, тха никъ пхорагӀа тедаш йодар, дӀатӀахьежача бокъонца мультфильмашкарча Машеньках тара йола, хитӀоара миссел мара йоаца йиӀиг. Цунна дӀабохьабалар тамаш йолаш боккха тӀорми бар цунна гибаьллар. Из иштта цхьаь араялийтача даьх-наьнах тамаш йир аз, сел дукха машинаш йолча из зӀамига йиӀиг цхьаь хиларах. Цунца цхьана, аз кхетадир цу бера новкъа лелалара бокъонаш дикка Ӏомаяь хилар, хӀана аьлча майрра, ше нийса йодаш хиларах вӀалла шеко йоацаш, гӀа боахар цо. Из цун хьехархошта баркал ала дезаш хӀама да.

Бокъонаш дика ца Ӏомаяь бер цкъа наькъ тӀа хьатӀадоалаш хул, дехьадала бокъо яле а, машин бӀаргаяйча, юхакъахк из. Цо хьагойт бер гӀашлой бокъонаш дика йовзаш цахилар. Къаьстта лорадала деза бераш цӀермашиннаькъаш долча. Сеца латтача цӀермашина кӀалха гӀолла чакхбувлача боккхагӀчар во масал гойт царна, шоашта гур хьаде, сабар ца деш, кӀалха гӀолла чакхбовла гӀерташ хул зӀамагӀбараш. Цох хьахила тарлу хатар. Переезд дӀакъайла латташ хилча, цӀермашиннаькъах сихагӀа тӀехъэккха ца гӀерташ, сабарде деза. Цу тайпарча моттигех а зуламаш дийннад вайцига. Наьсарерча дӀакъайлача переездах (шлагбаум къайла яле а) чакхъэккха хьежавар мухь кхухьача машина тӀа вагӀа водитель. ӀотӀакхаьчача цӀермашино машин а мӀаьдъеш, из ше а вувш моттиг нийсъеннаяр. Цу моттигах къаьстта лоралуш, сабаре хила Ӏомаде деза бераш, доккха хилча а из дагара дӀадаргдоацаш. Цу тайпара моттигаш цаӀ хинна а Ӏийнаяц Наьсарерча переезда тӀа.

Цу зӀамигача берех хьахулаш ба бе-беча машиний водителаш, цхьабараш автобусаш тӀа, «газелаш тӀа», камазаш тӀа, зӀамагӀа йолча нах кхувлача машинаш тӀа балха гӀоргба уж. Оалаш ма хиллара, зӀамига болаш царна ишколе Ӏомадаьр, кхерий тӀа даь йоазув санна чӀоагӀа хургда. Машин сиха хахка, бокъо толхае, цӀеча светофорах чакхъэккха дагадохаргдац царна тӀаккха. Дагадохе а, юхатохаргба шоаш Ӏомадаьча, дагахьа дисача хӀамаша. Шоай машинашка во цӀогӀа ахийта, из чархех кӀур дӀаухийташ кхестае безам хургбац цар, хьалхайоаларгах хехкаргьяц шахьара наькъашка гӀолла. Уж хӀамаш деш вола саг психика дика йоацаш хила веза, хьаькъала ийша хила веза. Ишколе Ӏомаьдараша лорабергба уж цу Ӏовдалча хӀамаех. Цу тайпара машинаш хьалаца номер йолаш хилац, из эгӀор леладийя, дӀаийккхе йода из. Воккхача сага-м цу тайпара хӀама дергдац аьнна хет сона, хетаргахьа, ондаргаш ба из ийрча сурт увттадераш. Из санна дола хӀама бӀаргадайча, сона эггара хьалха дагадох, ишколе хьехархоша ПДД дика Ӏомаяь йоацачох тара я цунна. Сенна лечкъадергда из, ба вайна духхьал журнала тӀа из тема дӀа а язйийя, кхы цхьаккха хӀама ца деш бола хьехархой. ХӀанад ер, фуд ер царга дӀахаьттача, «новкъа лелара бокъонаш-м шоашта а ховра царна» оал. Из нийса дац, хӀара цу гӀулакха хьахьожаяьча уроках бизза пайда а эцаш, дешархой кертош чу Ӏочудолла деза дешара программо дӀадехаш мел дар. ТӀаккха цхьа пайда хила мег цох.

ХӀанз укх тӀехьарча хана яьнна самокаташ я вайна. Уж а шоай лелара куц долаш я. Магасе гӀолла, гӀайттача санна болха кагирхой е бераш мича долх-те аьле хеталу. Юххера, дӀатехкача, уж мукъагӀа саготалла хехкалуш лелаш хул. ГӀашлой лелача новкъа, говра корта лаьцача санна, боагӀаш хул уж цкъаза цӀогӀа хьекхаш, нах царех юстарлелх. Сахьат дац цар самокат тӀатоха а. Цаховш из сага тӀакхете, ший новкъа хьавоагӀар лозавергва; цул совгӀа, цох халахетар хила а тарлу тӀакхийттачуннеи тӀатехачуннеи юкъе.

Нийслу новкъа гӀолла эгӀаваь воагӀа водитель а. Бераша шоай бокъо йицъе еза укхаза, из Ӏовдал дӀатӀехваллалца сабарде мегаргда, хьан хов цо машин юха ца озаш ютий. Уж нах-м, машин шоаш тӀатехача а, совца ца совцаш, дӀаболх, лозаваьр новкъа алла а вите. Цу тайпара моттигаш нийсъеннай вайцига. Цу машинаш тӀа багӀа берригаш а бац, деша деззача тайпара дийша а дийша, хӀама Ӏома а даь, праваш хьаийца, цхьабараш вӀалла праваш а йоацаш лел, сага царга хӀама а алац, совцабац. Укхаза дагадох сона Чахкенаькъан СаӀида яздаь «Трасса» яха дувцар. Ишколе 6-ча классе Ӏомадеш да из. Сона хеташ, цу дувцаро ГИБДД 10 лекцел чӀоагӀагӀа лар ют дешархой дегашка. ХӀарон яхача юртарча вахархочун, совхоза болхлочун дезалера кхо саг вув машинаш тӀаетташ: сесаг, воӀ, йоӀ. Деррига а машиний боккхача наькъа юхе вахаш хиларах, цун дехьа-сехьа бувла безаш хиларах нийслу из. Водителаш цаӀ гӀалгӀа ва, вож- нохчо, кхоалагӀвар – эрсе. Къамаш дац укхаза бехкедараш; лела цаховш бола водителаш, машинах лора ца луш бола нах ба. Уж ши бахьан да кертерча даькъе наькъашкара хатараш кхоллараш. Вайна ховш ма хиллара, дукха ишколаш я доккхийча машиний наькъашта юхе. Ӏуйрийна бераш хьакхувлаш а делкъийна цӀадугаш а дукха машинаш хул ишколай наӀарашта юхе. Укхаза дешархой шоай машин хьакхаччалца юстара, кхераме йоацача латта беза; эггара кхерамех йолча йоккхий тоабаш яь ца а латташ. Царна тӀехьабоагӀараш а фийла хила боагӀа. Цкъа сайна дайна сурт дицлуц сона. Ший бер тӀа а хоадаь, юрта юха чуваха аьнна дӀаверзаш вола водитель магӀахьара ӀотӀа машин йоагӀий ца хьожаш, дӀаверза эттар, лакхера ӀотӀавоагӀар сиха хиннавар. Машин юхаоза а ца могаш, тӀатехар цо бер цӀадига веначоа. Дика болх ба саг лоза ца ваь, бакъда шаккха машин-м тоае езаш дар гӀулакх.

Берашта шоаш хехкаш йола велосипед миштай, из малагӀча доакъоех латташ хул хац, шоаш из дӀахехкилга мара. Говр къахкаш санна, цо чӀингаш беш санна, велосипеда а ший во оамал хьовзае тарлу, нагахьа санна хьо цунца бегаш бе волле. Масала, хаче гоазош Ӏоухкаш, шера хуле, зӀанаро дӀалаца тарлу; велосипеда ко дӀа а хийца лела ловраш а кӀезига хилац, цар юхьмараш цкъаза йовзаргйоацача йоал. Нийслу бӀаргаш дӀадувшадаь из хахка гӀертараш а. Цу тайпарча «циркачашта» хила цадезар хул. Кицо яхаш ма хиллара, «Де цадезар даьчоа, хила цадезар хиннад».

Дукха хатараш нийслу баьдъенначул тӀехьагӀа. Цхьабола нах наькъа йистошка гӀолла лелаш хул. Нагахьа санна цу тайпара моттиг хуле, водитела шортагӀа лалла еза ший машин. Берашта хьехархочо могаде деза сердал тӀаэттача сийрдаювлаш йола хӀамаш тӀатийга барзкъа, ишколе кхухьа тӀормигаш эцар, е цу тайпара хӀама кара лелае еза, ше водитела баьдеча хана зувргволаш. Аз болх беча ишколе, цу тайпара тӀормеш, дувхар долаш бола дешархой дукха бац. Хьалха баьдъелча мара цӀаахацар уж бераш ишколера, хӀана аьлча шин сменах дешар цар. ШоллагӀа смена баьдъелча мара йистеялацар Ӏан хана. ХӀанз цу гӀулакха дикагӀа да цар хьалаш, кердача ишколе цхьа смена мара яц, из делкъа хана, сийрда йолаш, чакхйоал. ХӀаьта а секце аха безаш, кхыча гӀулакха арабала безаш нийслу цар; цудухьа дувцар санна дола сердал тела барзкъа новкъа хургдац, юрта лелаш тӀадийхача а.

Къаьстта а лорадала деза аьнна хет сона бераш Ӏан замалахьа, хӀана аьлча когашта кӀалха лувжорг е ша хилча, наькъал дехьа-сехьа воалаш, лайжа Ӏокхета, машина кӀалваха тарлу. Цхьадолча берий оамал я машинашта тӀехьатувсалуш, хехкалуш. Из цхьаккха тайпара де мегаргдолаш хӀама дац. Цох хьахила тарлу вӀалла дагадоацаш дола зулам. Берашка дехар де безам ба са: лоралуш хила машинех. Цу гӀулакха Ӏомае еза новкъа лелара бокъонаш, тӀаккха нийслургдац шо халача хьале, дарбанче кхача дезаргдац. МоллагӀча эздийча сага лораде дезаш хӀамаш да вай дувцараш.