Цо дувцачох, Наьсаре йиллар цаховш е ше-ше хьахинна а хӀама хиннадац. Дикка уйла яь, лаьрххӀа даь хиннад гӀалгӀай цига баха ховшар. Онгашта даьхача 80 тайпах итт-итт дезал, кхаж тоссаш, цига бáха Ӏоховша безаш хиннаб. Уж Наьсаре йилла белгалъяь моттиг йолчахьа дӀабахаб. Ӏокхаьчача, сагӀа доаккхаш кӀай уст бийна, биъ бӀоагӀан тӀа латташ йола «ТодигӀала» егӀай цар, цу тӀа ха оттаде дагахьа. Цу наха, дехар а даь, шоашта хьалхаваьккхар а деррига доал дӀаденнар а хиннав Мальсагов Оарцха КӀарцхал.

Уж цига баха ховшар ца дезаш а, гӀаьр е дагахьа тӀаухаш а хиннай герзашца кийчъенна ордингаш. Цу тӀемашка дӀа а юха а дукха нах боабеш а хиннаб. ХӀаьта а наьсархоша моастагӀчунна ка луш хиннаяц. Из мел чӀоагӀа хиларах, юхатохаш хиннав цар. 180 говр-вордаца баьхка хиннаб, яхаш, бувц гӀаьрхой. Амма рузкъан меттел, шоай наьха декъех етта вордаш йигай цар. Царех итт саг лаьца хиннав, бакъда наьсархоех а веннав цу тӀем тӀа 13 саг.

Историкаша Наьсаре йиллай аьнна чӀоагӀдаьр 1781 шу да. Дукха ха я из а. Цунга хьежжа доккхий хувцамаш хиннад Наьсарен лаьтта. Цхьадолча дийнахьа цӀоз миссел адам, царел а дукхагӀа машенаш го йиш я цун урамашка. УрагӀдахад 10-12 гӀат дола цӀенош. Наьсархой хувцабеннаб даара-дувхара, куца-сибата, вахара массе хьалашта. ГӀанахьа а сомагӀа а дага ца хинна хӀамаш кхоачашхиннад. Вицваь витавац лирача моастагӀашта духьаллатташ, Наьсаре лораяь саг а. Оарцха КӀарцхала сийленг дегӀад укхаза, юххегӀолла тӀехвоалача сага теркам тӀаозаш а къаман визза воӀ хиннача сагах курал яйташ а да из.

Наьсаре йилларах кхыча тайпара дувцаш, оаламаш а нийслу. ХӀаьта а вахарá, бокъонца хиннача хӀаманна гаргагӀа хеталу Аушев Махьмада дийца шира дувцар. Из уйла йолаш ба вай цхьабола Ӏилманхой а.

Хьан цӀерагӀа ба урам?

Ха-зама яларца хувцалуш, эргадоалаш да вай вахар. Керда цӀераш техк шахьарех, майдаех, аэропортех, улицех, хьалха хинна къаьнаяраш дӀа а йоахаш. Белггаларча наьха цӀераш техк царех, дуккхаяраш йовзаш а хилац къонача ноахалашта. Цу тайпарча цхьан урамах дувца безам ба са укх йоазонца. Наьсарера № 1 йола юкъера школа хьалха (со деша вагӀача хана) Трудовая оалача урам тӀа яр. Тахан из я Итазов Ӏийсай цӀерагӀча урам тӀа. ХӀана хийцай цун цӀи, малав Итазов Ӏийса?

Вай керттера маьждиг долча (цхьачар доккха маьждиг оал цох) Ингушская улица тӀа, Алханчуртски канал долча оагӀорахьа, вахар Итазов Жабраил. ДукхагӀболча наха Шоанхой Жабраил оалар цох, хӀана аьлча Итазов яха тайпан цӀи лелаераш а Шоанхой боландаь. Лакхарча дегӀара, куц-сибат долаш, къонах вар из. Цхьаннахьа бухгалтера болх беш ва оалар цох, из хьоахавеш моттиг нийсъелча. Шозза саг йоалаяь вар Жабраил. Хьалхаръяр Фасиман яхаш яр, шоллагӀъяр — Маруси. Шаккха дезал, никъ мара юкъе боацаш, вӀаший юхе бахар. Хьалхарча сесага даь ши йоӀи ши воӀи дар, сона дагадоагӀаш. ВоккхагӀвола воӀ Мухьмад яхаш вар. Цо тхоца цхьана Наьсарерча № 1 йолча школе дийшар, тха ханара ше хилар бахьан долаш. Школа яьккхача Шолжа-ГӀалий тӀарча хьехархой училище эттар Мухьмад, физрука болх Ӏомабе дага волаш. ЗӀамига волча хана денз, спортивни ловзараш дукха дезаш, царех ловза дика ка йоалаш вар из. Дийша ваьлча, йӀаьххача хана Наьсарерча № 3 йолча юкъерча школе физрук волаш къахьегаш хилар. Цул тӀехьагӀа, Магасерча пенсионни фондаца бувзабенна болх бир цо, из лораеча нахаца волаш.

ШоллагӀвола Жабраила воӀ Ӏийса яхаш вар. Из тхол массехк шу зӀамагӀа вар. Керо бос болаш, жогӀара бӀаргаш долаш, чӀоагӀа сабаре кӀаьнк вар из, зӀамига волча хана денз. Цхьан урам тӀа дахаш, ялхайтта шу (из эскаре гӀулакх де виггалца) даьккхадар оаха. Цкъаь-цкъа цу кӀаьнка харцахьара хӀама даьд, сага вас яьй оалаш хезадацар сона. Дукха къамаьл доацаш вар Ӏийса. Из а деша ваьгӀар хьалхарча школе. Цун цӀи я тахан из деша ваьгӀа школа йолча урамах тиллар. Хьож вай из фу бахьан долаш нийсденнад.

Итазов Ӏийса ваьвар 1962-ча шера 10 мае Нана-Наьсаре. Школа чакхъяьккхачул тӀехьагӀа, цо болх бу ГӀ. Ахриева цӀерагӀча «Электроинструмент» оалача заводе. 1981 шера 15 мае эскаре амал де тӀахьех зӀамига саг. МугӀарера салте а, мотострелкови ротан пулемётчик а волаш, Афганистане интернациональни декхар кхоачашде вода из.

ТӀом латтача моттиге, новкъостий кӀалбита юхаваргварех вацар Ӏийса. Ший декхар дизза кхоачашдеш, гаьнарча мехка ший са Ӏодулл цо, цхьан сага тӀехтохам бергбоацача тайпара. Из нийсделар Герат яхача шахьар тӀа 1981 шера 14 августе. Дов хьадеш йола моттиг, граната кхессе йохаю Итазовс, цига нийслу цун валар а. Жабраила Ӏийсайна еннай ЦӀеча Седкъан орден. Из деша ваьгӀа школа йолча урамах цун цӀи тиллай. Иштта хьахиннаб Трудовая улицах, Итазов Ӏийсай цӀерагӀа бола урам. Кхувш йоагӀача тӀехьенна — цо дийшача школерча кӀаьнкашта, йиӀигашта — денала, майрала, шоай Даьхе езара дола масал хургда аьнна хет цун вахарах а валарах а.

Черсечун дезал

Вай лакхе ма аллара, Наьсаре йилла дукха ха я, эггара хьалха Мальсагов Оарцха КӀарсхал ваха хайнав укхаза. Аз-м йилла ца оалаш, йилла йолаяь дукха ха яьннай аргдар, хӀана аьлча Наьсаре хӀанз а йилла яьннаяц. Цунна тешал деш да укхаза шерагара шу мел доал урагӀъухаш латта цӀенош, тоадеш латта урамаш, дехкаш латта хиш, хозлуш латта наьха боахамаш. Вай Сибрера цӀадаьхкача хана укхаза хиннар таханарча денца нийсдича, царна юкъе сигалени лаьттани юкъе миссел йоккха юкъ йоалл. ХӀаьта а хьамсара, боча хет цу ханах диса дагалоацамаш. Укхаза царех массехк бувца безам ба са.

Казахстанера цӀадаьхкача, тха воккхача сага боахам ийцабар Наьсарен дикагӀйолча моттиге. Тахан цу урам тӀа да Доккха маьждиг. Ингушски оала урам ба из. Маьждига ши-кхо цӀа хьалмагӀваьлча яр тхо Ӏеш хинна фусам. МагӀарча коа, тхоца карт йолаш, (цу ханара карташ чакхса доагӀаш, саьргех яь яр) Тумгоев Черсечун дезал бахар. Черсе ше воацаш вар. Цун фусам-нана яр йоккхалгахьа леста кхалсаг. Маликет яр цун цӀи. Йоккхача сага вар кхо воӀ: Мухьмад, Ахьмад, Яхьья. Ӏаьлий-Юрта маьре йолаш цхьа йоӀ яр цун. Каст-каста нийслора Маликет тхацига чуяр. ХӀаьта пӀаьраска бийсан-м из белггала йоагӀаргйолга а, цо цхьацца сакъердаме хӀамаш дувцаргдолга а массанена шаьра ховш дар. СагӀийна хӀама дахьаш еча, уралатташе дувцар цо моцагӀа, тхона дага ца йоагӀача ширача ханашка хиннараш. Рузкъа, ахча хьоахадича, ший мар миссел ахча бӀаргадайна саг гӀалгӀашта юкъе хуле тамаш я, ахча хьадеш ший машен йолаш хиннав из, оалар Маликета.

— Хьо хӀанз а къаьна мичай, хӀаьта хьа фусам-да венна дикка ха я. Мишта нийсденнад цун сел хьалха валар? — хоаттар оаха.

— Сов дукха ахча лаьрхӀа веннав из, — хулар Маликета луш дола жоп. —Ахча дагардеш, из геттара дукха хилча, пӀелг багаӀетташ, из тӀоадабеш Ӏаьдал ма дий вай. Цох хьадувлача басарах лазар хинна, веннав са мар.

Из мел бакъда тхона хацар, цхьабакъда теша-м тешар йоккхача сага дувцачох. Цу тайпара венна саг из мара хезавацар тхона, цудухьа тамаш а йора цох.

Черсечуни Маликатеи къонгаш цу хана массаболча гӀалгӀаша леладу наькъаш караийца бахар. ВоккхагӀвола Мухьмад генарий базар еш вар цхьан юкъа, Ахьмад «доагорах» ухар, хӀаьта Яхьья арахьа дӀаухаш балхаш деш, цул тӀехьагӀа Наьсаре сеца, мухь кхухьача машена тӀа болх беш хилар.

Мухьмада цу хана белггала ший дезал бар. Цун фусам-нана Марем яхаш яр. Сона дагадоагӀачох, цу хана кӀаьнк-йиӀиг мара дацар цар. ВоккхагӀа Ӏалихан вар, йиӀига цӀи ПаьтӀамат яр. Ха-м сиха йода. ДӀа-юха хьежав алале, берах зӀамига саг, зӀамигача сагах къонах хьахул. Долаш долча цӀеношка готта яр наннеи къонгаштеи. Къаьстта хало озар, несарий кхувла болабелча. Мухьмад дукха ваханзар цу коа. ХьалмагӀаваьнна, С. Дудаева цӀерагӀча урама аьтта оагӀорахьа саьн тӀа боахам ийца, ваха хайра из. Тахан а цига бах цун дезал. ХӀаьта воккхагӀволча Ӏалиханах-м, наха дукха везаш, хьаким хилар цхьан юкъа. Массанена вовз аьнна хет сона Наьсарен мэр хинна Тумгоев Мухьмада Ӏалихан. Нана Марем карарча хана зӀамагӀболча дезалхошца ях. Тхона юхера баха дӀабахачул тӀехьагӀа, сона ховш, виъ дезалхо тӀакхийтар Черсечун Мухьмада дезала: кхо йоӀи воӀи. Маликет дийна йолча хана, каст-каста боагӀаш бар уж а. Цун коа массехк гӀамгӀай га ягӀар. Сом дика луш а, йоккха а яр уж. Ерригаш цхьан тайпара йоацаш, йоккхалга-зӀамигалга диллача а чама а тайп-тайпара яр уж. Цар даим тӀаувзар берий цу ковнацара безам. Ӏалихан ше а хийла воагӀар уж яа, коа-карта хьажа.

1982 шера дар из. Нохч-ГӀалгӀай халкъа поэтессас Ахматова Раисас Пятигорске хургдолча М. Ю. Лермонтовна хетадаьча поэзен 15-ча юбилейни цӀайна юкъе дакъа лаца вийхар со. Цига хиннача доккхача вӀашагӀкхетарашта юкъе дар доазол арахьарча халкъий метташ Ӏомадеча института студенташцара вӀашагӀкхетар. Цу институте хьожаваьвар йоазонхоех виъ саг: Друнина Юлия, Кузовлева Татьяна (Москва), Ахматова Раиса, со (Шолжа-ГӀала). Сайре чакхъяьлча, сона тӀабаьхкар цига дешаш бола гӀалгӀай мехкарий. Царех цаӀ яр ТӀумхой Черсечун Мухьмада зӀамагӀйола йоӀ. Юха дагадехар сона бера ханара шераш, лоалахо Маликет, Наьсаре.

Дукха ца говш, воккхагӀвола воша Мухьмад санна, бувваьле, из вахача урама аьрдехьарча саьн тӀа ваха вода Черсечун шоллагӀвола воӀ Ахьмад. Хьаболалу дезал. Саг йоалаю Яхььяс а. Сона ховчох, цун Жарайдат яхаш цхьа йоӀ яр. Карарча хана уж кхоккхе воша воацаш ва. ХӀаьта царех хьабаьнна дезалхой-м дикка бийбаб, уж бах вай мехкарча тайп-тайпарча моттигашка.