ТӀехьа тӀабоагӀарий уйла еш хилча

Цудухьа, хала дале а, уж лорабар духьа хьалъеш хиннай тахан царех цхьаяраш ягӀаш йола нах баьха а тӀемаш даь а гӀалаш. Уж еш хиннаецаре, таханара гӀалгӀай къам, хӀанз долча тайпара сий долаш, хургдарий а хац вайна. Дукха ма хиннабий уж цу лоамашкара цӀенбаь дӀабаха безам болаш тӀаухаш бола моастагӀий. Из довза дукха гаьна ваха а везац, Малсаганаькъан Дошлакъий «Ӏарамхи» яха поэма Ӏоеша мара. Иштта лоамарой гӀалаша мишта лорабаьб дика хьагойтад филологически Ӏилмай доктора, профессора, йоазонхочо Дахкилганаькъан ИбрахӀима а ший «Куке денал», «Фоти» яхача дувцараш тӀа, кхыдолча йоазош тӀа.

Уж гӀалаш еча хана, вай ширача даьшта дагадаьллад массехк хӀама: къам дебаш хилар, кӀезиг ца луш; из чӀоагӀа хилар, тӀабоагӀача кхерама духьала; тӀадоагӀача ноахалашта зӀамига паччахьалкхе кхоллар. Ший тайпара ширача заман культура а архитектура а йолаш, зӀамига паччахьалкхе хиннай Кхаь Кхале. Цунна чуйоагӀаш хиннай цу заман чухьа эггара низ болашагӀа хинна кхо шахьар: Хамхе, ТӀаргам, Аьга-Кхале. ХӀаьта лоаман ГӀалгӀайче духхьал уж кхо шахьар хинна а Ӏийнаяц, иштта цӀихеза, ший культура а истори а долаш хиннай Цхьорой-Шахьар, итташ йола гӀалаш ягӀа юрташ, ердаш, селингаш, малхара кашамаш а Ӏемараш а. Цу шеддолча хӀамо дика тешал ду, вай хьалха дӀабахача даьша шоай тӀехьенна паччахьалкхе хьакхелла хинна хилара, уж дӀахо а дунен кхыча халкъашта нийса бахаргболаш а дегӀаухаргболаш а. Цудухьа аьлар Россе кинематографистий Союза кулгалхочун заместитела Лаврентьев Клима, фу 100 шу дизад ях оаш, ГӀалгӀайчен паччахьалкхе хьахинна, дӀахьажал дӀа лоамашка ягӀача гӀалашка, гӀалгӀай паччахьалкхе йолаш хиннай Российски паччахьалкхе а хьахилале денз. Цох ца теша бахьан а дац.

Таханарча вай заман ноахалашта а накъайоалаш ягӀа лоамашкара уж гӀалаш. Цига каст-каста ухача наха дувцаш хоз сона; лоамашка дайя дукха адам хул, яхаш. Таханара уж нах хургбацар, нагахьа санна ширача заман гӀалгӀаша уж лорабар духьа вайна гуш йола гӀалаш хьалъяьецаре. Вешта аьлча, массехк бӀаь шу хьалха цар даь дика тахан вайга кхаьчад, истори а хинна из кхоачаргда вайна тӀехьа тӀадоагӀача дуккхача ноахалашка а.

Вай къам хьалха, дунен кхыча къамашта юкъе, доккха а геттара низ болаш а хиннадац. Из кхетадеш хиннад тхьоврча вай наха, цудухьа къам низ болаш хулийтаргдола никъ лехаш хиннаб цар. Сенна? Юха а шоай тӀехье, мохк, къам дагадоаллаш. Цудухьа лаьрхӀад 250 шу хьалха шоай лоӀамагӀа лоамароша эрсий мехкахх дакхета. ВӀалла шеко йоацаш, цу моттиго дуккха аьттонаш кхеллад зӀамигача гӀалгӀай къаманна. Цун таро хиннай эрсий паччахьа ткъама кӀалха майрагӀа а тешамегӀа а даха; дешара оагӀонца толамаш даха, культура дӀайовзийта, денал а хьаькъал а долча наьха цӀераш гӀоръяха. Из деций тӀехьа тӀакхувш хиннача ноахалий уйла еш хиннилга? ВӀалла гӀалгӀай йоазув хьакхоллале йолаш хиннай эрсий дунен дешар деша ишкол, дунен а дина а дешар дийша, каьхата мотт, Ӏилмаш довзаш хиннаб этнограф Ӏоахарганаькъан ЧхьагӀ, Ӏоахарганаькъан Хьажбикар, цар тайпан воша, революционер СаӀида ГӀапур, Далганаькъан Аьдалгири¸ вай цӀихеза хинна паччахьа инаралаш а эпсараш а. Из деррига беркат хьадаьнна хиннад эрсий къаманца оагӀув билларах а, тӀехьа тӀайоагӀача тӀехьен боккхагӀчар йоакхо еш хинна хиларах а. Цу хана, гаьнна мехкал арахьа дӀа а кхувлаш, дешийташ хиннад гӀалгӀаша шоай берашка. Масала, Ставрополе гимназе дийшад Ӏоахарганаькъан ЧхьагӀа, Благовещенске деша ваьгӀав Малсаганаькъан Зоврбик, Воронежерча тӀема училище дийшад Малсаганаькъан Оарцхос, иштта кхы дӀахо а. Из Ӏадат хьадоагӀаш да тахан а вай къаман юкъе. Шоай тӀехьенга дикагӀа дола дешараш дешийтар духьа, уж Питере, Москве, Свердловске, кхыча итташ йолча шахьарашка деша ухийт даьша, тӀехьагӀа шоашта а, наха а, къаманна а накъабарг ма бий ераш, яхаш. Укхаза дагавох сона (Дала къахетам болба цох) телевидене звукорежиссёр хинна Къоастой ХьажӀумар. Ший виӀий бераш ийце (кӀаьнк-йиӀиг), сахилале «Инттеллект» яхача ишколе дӀадига водаш хулар из. Цо оалар цу тайпара дешаш, дешийтача къаманна накъабарг ма бий ераш, аьле.

МоллагӀа хьадаь дика хӀама, къаман тӀехьаленна ду, из Ӏодуж хургдолча ноахалашка кхачар духьа. Вай къаман хиннаб ширача заман чухьа денз кулгаговзал йолаш бола нах. Цар кхоллаш хиннай дахчан, топпара пхьегӀаш; тхах хьаеш хиннай ферташ, истингаш; герзаш деш а Ӏаькъаш еш а пхьараш хиннаб. Лоамарой кхалнаьха а маӀача наьха а барзкъа мел хоза кхеллад! Кхыметтел кашамашка дагӀа чурташ, цхьа маӀан долаш, хозал кхолла ховш хьадеш хиннад вай къамах болча наха. Цкъа Аьлтий-Юртарча кашамашка нийсвелар со, гаргарча наьха зерате ваха. Ширача заман чурташка хьажа лайна, кашамашка гӀолла чакхваьлар. Цига мара сона дайнадацар цу тайпара чурташ. Цар тӀа даь йоазош дӀадайнадале а, цу кӀалха дӀавелла воаллар маӀа саг хиннав е кхалсаг хиннай атта гуш дар. МаӀача сага чурта тӀа шалтан сурт дилладар, кхалнаьха чурта тӀа – чокхеца наькх тӀа доалладу дотув. Гаьнарча хана, кхерий тӀа уж сурташ дехка дукха къахьега дезаш хиннад, аьнна, хет сона. Амма вай дай мекъа нах хиннабац, шоашта мел йовза, шоай мел йола кулгаговзал тӀехьа тӀабоагӀарашта юташ хиннай цар. Цунна дола къаьгга масал да аьнна хет сона, айса лакхе дийца чурташ. Иштта даьх йиса тӀехьале, вай къаман вахар довзийташ я кхалнаьха кийнаш курахьарсаш, ахьар деш лелаяь калхьараш, хиш тӀа лаьтта хин хьайраш, царех цаӀ, хӀанз а Буро кӀалха латташ я мотташ а ва со, укх тӀехьарча хана дӀаяьккхаеце. Цу мугӀарера масалаш кхы а доаладе йиш яр. 

Замаш хувцалу, хӀара хана ше-ший лехамаш, еза моттигаш, лораде а кхолла а дезаш хӀамаш хул. ГӀалгӀай хьалха дӀиахача наха леладаьр гуш, лоархӀаш, тӀехьа тӀакхувчар а цхьацца дика хӀама дита йиш я зӀамагӀа йолча тӀехьенна. Масала, Ӏомаде йиш я ширача ханара пхьоал. Тахан гӀалгӀай кагийча наха, мехкарашта юкъе ба вай даьша хьадеш хинна герзаш кхолла, ноаноша деш хинна кӀувсаш-истингаш деш бола маӀа нах, кхалнах. Из духхьал кулгаговзал хинна Ӏац, из къаман культура лораяр, из дӀахо а лораергьярашка дӀаялар да. Цудухьа тахан вай музейшка да цу наха кхелла тамашийна хоза балхаш, вай къаман викалаш меттел, цецбувлаш, тамашийна хеташ хьеж царга тайп-тайпарча къамех бола викалаш. Къаьстта а дика хет уж говзалаш къоначарга дӀалуш, цар говзанча хьехамаш чакхдоахаш хилар. Кхыметтел со а Ӏомаваьв из ховча наха тхах ферта хьае. Ма хозне я-кх лоамарой ферта, ма дукхача наьха са дӀохадаь а догӀах кӀалхарваьха а гӀирс ба!

Тахан дуккха кхы маьхаленаш я лорае езаш а тӀехьа тӀабоагӀарашка дӀаяла езаш а. Царех да вай тамашийна Ӏалам, хий, цӀена фо, хьунаш. ТӀехье унахцӀена хилийта безам бале, уж хӀамаш къаьстта чӀоагӀа теркалде дезаш да вай деношка. Вай теркалъяц цкъаза ахкан юкъе, гурахьа е бӀаьсти хий Ӏоухаш латта кӀаллинг (кран), цхьа лоадам боаца хӀама хет цох Ӏоухача массехк куб долча хих. Из-м шортта дар вайга, аьнна, хет. Бакъда дицде мегаргдац лаьттан чера хьалдоагӀаш дола из а цкъа кхоачалургдоацаш, бух боацаш доацилга. Вай из дукхагӀа лора мел ду, дукхагӀча ноахалашта тоъаргда из, тӀехьабоагӀараш бицбе йиш яц укхаза. «Тхона теачахьа, цар-м хица тӀо буабалара» яха уйла дагакхоабаш хуле, из эггара нийсагӀа а тӀехьено баркал аргдола а никъ бац. Арахьа чӀоагӀа кхом беш леладу хий. Москверча «Москва» яхача гостинице кулг-юхь дулаш воаллар со. Хий хьалкхорзача юкъа, кӀаллинг дӀа ца къовлаш, дикка хий Ӏододар. Из бӀаргадайна эрсе тӀакхийтар хий дӀакъовла:

- Фу ду Ӏа? Дошо маьха ма дий из хий, - аьлар цо.

Иштта хила еза вай хицара уйла, кхы вӀалла деце а, тӀехьа тӀабоагӀараш дагабоахкаш, царна а хилда ер хий биззалца мала, яхаш.

Сурхо тӀа Кен чу яхача моттиге ба тамашийна хоза хьаст. Лаьттан кӀалхара хьалтӀадувлаш да из хий. Хьалха каст-каста гора сона цига машинаш, ведараш ийца хи тӀа болха кхалнах. ТӀера кхоале яь, хоза тоабаь, турба елла, дӀааха моттиг яь ба из тахан. Цунна гонахьа Ӏоха йиш йолаш гӀандаш техад, хий мала пхьегӀа оттаяьй. Из даьча наха боккха маьл хургба. Бакъда ден-бус цахаддаш Ӏоухаш латтача цу хих кхы а дикагӀа пайда эцаргбола хӀама дагадехача, хьадича кхозза дукхагӀа накъадаргдар из хий юртахошта а арахьара тӀаухача наха а. ХӀанз цу юхе (100-200 метр) метр мара гаьна йоацаш хьаяь, хӀара ерача дийнахьа дукха адам гуллуш базар а я.

Иштта лораеш, къонача тӀехьенга дӀакхачийта еза вай Ӏалама хоза моттигаш, оакхарий, хьун хьайбаш. Со студент волаш а цул тӀехьагӀа а (80-ча шерашка) хьун гӀулакх а цун бахархой викалий хьашташ а ийрчадаьхадар, уж лорадеш саг а вацар. Цу хана газ чуйиллаяцар кхаленашка, цудухьа хӀара дийнахьа яхар санна хьокхаш, Ӏочукхухьаш яр цӀера йоагае хьу, саьргий карташ хьае бӀаринга саьргаш, и. кх. дӀ. Хьун юкъе дӀачуваьлча, цу юкъе баьллар кегар бар, хьалла-Ӏоа кайийтта, юкъе гударгаш мара ца юташ дӀакхихьа хулар хенаш. Уж тракторашца е говрашца текхадеш; машин етта гударгий хьисапе дӀакхухьар. Цудухьа газ чуйиллалца йолча хана хьокхаш лаьттача хьун гӀулакх да велхарголаш дар. ХӀанз ишттал хьу эшаш хӀама дац вай мехка, из йоагаеш йола пешкаш а дагаръе хала хургдац. Цудухьа хьуний хьал дикка тоаденнад укх тӀехьарча 50 шера. Цу гӀулакха дикка йоакхо еш ба вай хьакимаш а хьун болхлой а, йолаш йола хьу лораеш а керда эзараш гаьнаш дӀайогӀаш а. Из кхоана хьалкхувргдолча ноахала дола доккха совгӀат да, аьнна, хет сона.

Аз лакхе хьоахадаьча шерашка хьун дийнаташ доадора, вӀалла доацача гӀулакха, чарахьал ду, яхаш. Аькхе бахачара сурташ даьхе, дийна уллача лийга йисте топаш бейоахкаш багӀаш хулар интеллигенце мугӀарера нах. Цох доаккхал а дора. 1976 шера дар из. Маьтлоама кӀалха уллача ЖӀайрахьарча интернате дар тхо, цхьа кӀира доаккхаш дахаш, багахбувцам дӀаязбе даха студенташ. Ӏуйрийна тхо сомадаьхар Маьтлоам тӀа еттача топо. Тата шаьра Ӏочухозар. Сенна етташ я, аьнна, дӀатехкача, акха устагӀа бӀаргабайна хиннаб чарахьа. Из еций йоккха тамаш. Цу тайпарча моттигашкара дийнаташ вай Ӏалам, вахар, моттигаш хозъеш да; уж ма хулла дукхагӀа дебийта деза. Цу шиннех акха хӀама малагӀа да: топ йийтта саг е устагӀа? Из са новкъостал доацаш а, оаш оашош кхетатергда аьнна хет сона.

Лораде дезарех да фо а. Цхьаволча сага ала тарлу, къонача ноахалга кхоачаргдолаш из мишта лорадергда? Из де а дукха хала дац, безам хилча. Каст-каста гаьнаш дӀайогӀа еза шоай беша, коа, коанаӀарга. БӀеха кӀур беш йола машинаш кӀезигагӀа лелае еза, цар чӀоагӀа бӀехду вай садоаха фо. Цхьайолча машина газ тоӀайича, бокъонца СССР заман керогаз йоаг аргда Ӏа. Коа, беша кхо кӀезигагӀа доагаде деза, газ кӀалъехкаш; вай наькъаш, паркаш, сквераш хий тохаш, дом бужабеш, цӀена лелае еза. Коара бӀеха хиш урамашка Ӏоъахийта мегаргдац, цкъаза царех хьаухача хьажо мераӀург йоаттаю. Кхы дукха да уж, фо цӀена лоаттаду хӀамаш. Къаьстта а укх тӀехьарча хана, латкъаш хул юрташкара нах; нувхий гувнех цӀераш ювл, юхерча юрташка кӀур увтт, яхаш.

Кхы а дукха хӀамаш да къонача, тӀехьа тӀакхувча ноахалашта пайда баргболча тайпара лора а даь, царга дӀадала йиш йолаш: сомий бешамаш, аргӀеш, цӀена лоаттаду аьлеш, долха хиш, гувнаш, даьгӀенаш, цонаш, наьха боахамашта а хишта а гонахьара доазонаш, нах шоаш чубаха цӀенош, деррига дийца варгвац. Вешта аьлча, моллагӀа во хӀама дагадехача, тӀехьа тӀайоагӀа къона тӀехье дагайоха, цунна воча оагӀорахьа Ӏаткъаш хургдий-хьогӀ аз ду хӀама аьле уйла е, тӀаккха вай воаш цецдоалаш, дуккха хӀама тоалургда вай вахаре.