Ленинград лораеш хиннача нахах цхьабараш бӀаргаго а бовза а ираз хиннад са. Масала, Дидиганаькъан Сатой Илез Наьсаре, тхона дукха гаьна воацаш вахар, кӀира цкъа-м, тешам боллаш, бӀаргагора сона из, цу хана дика лелалуш а водаш-воагӀаш а хулар тӀема ветеран. Цул совгӀа, цун воша Сатой Жабраил тха ишколе физрук волаш болх беш а хилар цхьан юкъа. 1941 шера тов бетта 3 дийнахьа Ленинград лораеш волча Сатой Ильяса кога чӀоагӀа чов ю. ХӀанз каст-каста тха газета редакце воагӀаш нийслу цун воӀ Башир. Цо ший даьх лаьца кердадараш дувцаргда аьнна хет сона, дӀахо дӀайодача хана. Башира цу тайпара йоазув кийчде новкъостал дергда аьннад тхона, цхьацца хӀама юкъеэккхаш, ха йоацаш лел из.

Цул совгӀа, бӀаргавайна сона вовзаш вар Зортанаькъан СаӀадалий Сайпудин. Буро кӀалха Ӏочуоттача вахаш хинна из юкъерча дегӀара, бакъвола интеллигент санна къамаьл де а, барзкъанна кечвала а, наха накъавоалаш къахьега а ховш саг вар. ТӀом чакхбаьнначул тӀехьагӀа а, шоай юрта хьайбай лор санна вовзаш, хоатташ, юртахошта гӀо деш вар Сайпудин. Шоай тайпан наха а юртахошта юкъе а сий долаш вар.

Дуккхабараш духхьал бӀаргабайна ца Ӏеш, царца къамаьл де а дийзадар са бе-беча моттигашка. Цу тайпарча массехк вӀашагӀкхетарах дувца лов сона.

Со зӀамига кӀаьнк волаш даь-даь веший-воӀ волча каст-каста ухаш оамал яр са. Уж гаьна бахацар; цул совгӀа, цар са ханара а доккхагӀа а дукха бераш дар. Цхьайтта бер хиларах, «Нана-турпал» яха цӀи еннаяр цу фусамерча кхалсага. Цхьан дийнахьа, тхо берашца цӀагӀа цхьацца ловзарех чуийнна доахкаш, цига чубаьхкар маӀа саги кхалсаги. Цхьа гаргалол йолаш баьхкабар уж цу фусаме. Къонах беррига накха бизза орденаши майдилгаши ядаш вар, буц санна баьццарча тӀема барзкъан тӀа.

Цу дийнахьа мара вайнавацар сона селлара дукха тӀема совгӀаташ дола саг. Баламаш тӀа яьдача пагонаш тӀа боккха ши седкъа уллар, из подполковник хилар гойташ. ДӀа-хьа хаьттача, сона хайра из Пхьилекъонгий Саварбик волга. Иштта вайзар сона духхьашха денал долаш, мохк лорабеш лаьтта тӀемхо. Дуккха шераш дӀадахачул тӀехьагӀа, университет а яьккха, Шолжа-ГӀалий тӀа а болх баь, вай республика хьайича цӀавена Наьсарерча «Ленина никъ» яхача газета редакце балха вар со. Цу хана Лорса Саварбик ГӀалгӀай Республикан тӀема доакъашхой Кхела кулгалхо вар. Из Ӏеш хинна балха моттиг яр хӀанзарча Наьсарерча АТП цӀен хьалхарча гӀата тӀа. Хала ха яр цу шерашка къаманга енар. Дукха ха йоацаш хиннабар хӀирий-гӀалгӀай тӀом, дуккха нах беш болх боацаш, шоай фусамех беха лелар. Цудухьа кхоачам боллаш дика Ӏалашбе вӀаштӀехьадалацар тӀем тӀа хинна нах; боаггӀача боараме дlакхачацар царна лорий дарбанца, кхачанца Ӏалашбар; курорте е санаторе бахийта путёвкаш ялар. Царна квартираш яла, боахама хьалаш тоаде а боаггӀача беса низ дӀакхачацар. Цу хана тӀема доакъашхой мишта бах хьажа а цу хьакъехьа газета тӀа язде а вахар со Лорса Саварбик волча. Геттара цу гӀулакха раьза а хинна, тӀаийцар со тӀемахочо. Шеддар хьадийцар, са хӀара хаттара жоп а луш. Цу ханара тӀема доакъашхой хьалаш дика доацилга ха йиш яр цар кулгалхо вола подполковник ваьгӀача кабинетах а. АТПас цхьан юкъа, цар болх бе моттиг йоацандаь, енна фусам яр из.

Дуккха ха яьлча а дагаух сона цу хана Лорса Саварбикаца хинна вӀашагӀкхетар. Денал, эздел, гӀулакх ший дегӀах доаллаш саг вар из; цул совгӀа, журналистий сий деш а вар, хӀана аьлча цар бакъдар дувцандаь а из наха юкъе доаржадендаь а. Иштта хиннавецаре, цо дувцарг а дацар ший балха тӀа нийслу дикадараш санна, кхоачамбоацараш а. Дукха хӀама дайна, халонаш лайна саг массаза а хул нахаца хоза бувзамаш леладе ховш а леладеш а. Иштта саг хийтар сона вай мехкахочох.

Къаьстта дика вовзар сона Оздой Ахьмда Мурад. Цкъа-дале, Наьсаре тхона дукха гаьна вахацар из. ШозлагӀа-дале, хӀара дийнахьа тхо уха Наьсарера №1 йола ишкол из вахача урам тӀа яр. Трудовая яха урам бар из цу хана, хӀанз цо лелаю Итазанаькъан Ӏийсай цӀи. КхозлагӀа-дале, ишколе деша дагӀача хана денз, тха классера деррига бераш цо кулгал деча ВДПД оалача юкъарча цхьанкхетара доакъашхой дар, цигара хьаденна лаьрххӀа тешалаш а долаш. Мурада балха моттиг Свободы оалача урам тӀа яр (хӀанзара Осканаькъан С. цӀерагӀа урам). Цу юххе гӀолла тӀехвоалача сага каст-каста гора кхо чарх йоаллача боалий беса йолча мотоциклаца лелаш вола Ахьмада Мурад. ГӀийла, юкъерча дегӀара саг вар из. Къаьстта а сона дагайоагӀа цкъаза цо йоахкаеш хинна Ӏаьржа, мотоцикла тӀа вагӀача сага лелаеш хинна йӀаьха кулгахйоахкоргаш. Оаз сома а теннача сага санна а яр цун. Наьсарерча газета редакце волаш, къаьстта а дукха гора сона Мурад. ХӀана аьлча тхо а дар дукха гаьна доацаш, цун балха моттиг хиннача урам тӀа. Цхьан дийнахьа, из мишта нийсделар а хац сона, редакцерча тха кабинете чувера Мурад. Из моттиг дӀа ца яхийта лаьрхӀар аз, цунгара интервью ца эцаш, ший вахарах цунга ца дувцийташ. Дикка ха яьккхар оаха къамаьл деш дагӀаш. Ше Сибрера цӀавенача хана хиннача Наьсаренах дийцар цо. Ше цӀавенача хана, шоай цӀагӀа хӀире вахар, аьлар цо. Бакъда араваргвац, дӀагӀоргвац яха къамаьл ца деш, цхьа-ши бийса яьккхача ше дӀагӀоргва аьнна хиннад цо. Иштта ваха а вахав, акхар дай баьха фусам мукъа а йоалийташ. Кхы а вахарера цхьацца моттигаш ювцаш даьгӀар тхо кхалерча газета редакце. Мурад военкомата духьала доаллача кабинетерча доккхача корага ваьгӀа дагадоагӀа сона. Каст-каста военкоматагахьа дӀахьожар из, ше къамаьл деча юкъа. Цун вахарца а айхха бувзам болаш моттиг яр из. Цигахьа из дӀахьежача хана, цун дагахьа фу уйла яр сона белггала оалалургдац. Ше тӀем тӀа ваха шераш дагаиха хила тарлора майрача лётчика.

Цхьаькха цхьа тӀемахо вар сона боча а хьамсара а. Из вар тха тайпан, кхоачара гаргара хинна Ӏарчакханаькъан Бексолта Берса. Вай Сибре дигале Буро тӀара хьехархой техникум яьккха хиннай цо. Цул тӀехьагӀа, ишколе директор волаш къахьийгад, тӀом болалуш партийни балха тӀа хиннав из. 1942 шера денз эпсара-лейтенанта цӀи йолаш, моастагӀчоа духьала тӀом беш хиннав Берса. Казахстанерча Петропавловски областе сайранара партийни ишкол яьккха хиннав из. Вай цӀадаьхкачул тӀехьагӀа, 1957-1966 шерашка парте Наьсарен райкома инструктор хиннав. 1966 шера Сурхо тӀа юртда а хинна, цигара пенсе вахав из.

Сибре долаш тха дезал а баьхаб Петропавловски областе. Цига яьккхача хано кхы тӀа чӀоагӀъяьяр тха гаргалол. Наьсаре балха волаш, тха даь-нана йолча воагӀаш, дуккха хӀамаш дагалувцаш вагӀаш ха йоаккхар цо. Со цу хана зӀамига вар, хӀанз ховр хайнадаларе, цунга хатта дукха хӀамаш короргдар сона. Цунбар санна тӀема а вахара а никъ болаш саг наггахьа хургвац ерригача Сурхо тӀа, цудухьа ваьвар цох вай паччахьалкхено персональни пенсионер.

ТӀема доакъашхошца хиннача сай вӀашагӀкхетарех къаьстта а дег чу дижад сона МагӀалбикера тӀема а къахьегама сийлен музей хьаяь волча Чербажанаькъан Башираца а цу кхалерча тӀема доакъашхошца а хинна вӀашагӀкхетар. Нохч-ГӀалгӀай телевиденера телефон техар сога, маьтсела бетта 9-гӀа Коталон ди хьатӀакхоачаш. ТӀема доакъашхой бола передача дӀаяхьа еза Ӏа, аьнна. Передачаш-м дукха дӀакхахьа йийзаяр са, бакъда тӀемахошца хьалхагӀа е йийзаяцар. Со раьза хилар. Передаче дакъа лоацаш, со а воацаш, виъ саг вар. Царех бар Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀема ветеранаш Йовлой, КоттоевгӀар, Чередниченко тайпан цӀераш лелаю МагӀалбика кхален бахархой, царна хьалхаваьнна венавар цигарча тӀема а къахьегама сийлен музея директор Черабажанаькъан Башир. ГӀаьнтамаранаькъан Тамара режиссёр а йолаш, из передача дӀаязйир оаха. Тахан уж беррига нах боацаш ба, воацаш ва Башир ше а. Сай царца вӀашагӀкхетар хинна, царца къамаьл даь, передаче дала аьнна оттадаь хаттараш даларах а царна духьала цар дийцачунга ладувгӀа йиш хиларах а доаккхал ду аз. Дицлургдоаца вӀашагӀкхетар хилар цох а.

Шолжа-ГӀалий тӀа вахача хана, иштта цхьан телепередаче дакъа лаца дийзар са тӀема ветеранаца Котаганаькъан Хьажмурдаца а. Из а вар дукха тӀема совгӀаташ денна саг. Цкъа йоазонхошца цхьана цо кулгал даьча Шолжа-ГӀалий тӀарча картонажни фабрике ваха хилар со, цигарча болхлошта хьалхашка байташ еша. Хьажмурда кабинете дикка ха яьккхар оаха, цо шоай фабриках а цун балхах а дувцаш. Фабрике гӀолла дукха йоккха йоаца экскурси а йир.

Ца дийцача Ӏелуц со цхьаькха цхьа вӀашагӀкхетар. Из вӀалла тара дацар са хьалха а тӀехьа а хинначарех. Вайна массанена дика вовзаш вола Оздой Ӏадразкъий ИбрахӀим Сийлахь-боккха Даьймехка тӀом болча хана воккхагӀа вола лейтенант а пулемётий батарея политрук а хиннавар. 1980 шера университет яьккха а ваьнна, паччахьалкхен экзаменаш яла кийчлуш вар со. Пулемётчикий кулгалхо хинна саг, хӀанз профессор, дуккхача гӀалгӀай меттах долча книжкай автор вар. Къаьстта а белгалдаккха лов, из хӀанз экзаменаш дӀаэцача комиссе председатель хинна хилар. Кхыча экзаменаш тӀа из нийсваланзар сона, бакъда наьна меттах йола экзамен дӀаяла со чувахача, сона духьала истола тӀа хьатӀахайна вагӀар ши саг, ши профессор, шаккхе а – Оздой. ЦаӀ Ӏадразкъий ИбрахӀим вар, вож – ГӀайре Фируза. Ӏадразкъий ИбрахӀим цу хана вӀалла тара вацар тӀемахочоа, пулемётчиках-м мухха а вацар из тара. Цу хана воккхалгахьа леставар Ӏилманхо, цун даьннадар 75 шу; сабаре, шортта мара оаз хозаш йоацаш, юкъерча дегӀара саг вар из. Даим вайнаьха фуражка туллаеш, массаза баьша корта болаш, воккха саг вар из. Ӏилма Ӏомадаьдале а, моллагӀа озалургволаш, дег чу шеко йоссийтаргйолаш бар са экзамен дӀаэца баьхка нах. «Ши профессор. Йолалургйий-те сона экзамен ишттача цӀенхашттача кхелахошта?» - аьнна хетар сона. Бакъда де хӀама дацар, юхавоале хӀаьта а ма вий со кӀалвиса, аьнна, сайна мел ховр дӀадийцар аз билета хаттарех. ИбрахӀим йистхиланзар. ЛадувгӀаш ваьгӀар аз дувцачунга. ГӀайре Фирузас массехк хаттар дир сога. Уж дукха хала дацар, цудухьа аз царна нийса жоп делар.

- Фу оттаю вай укхунна? – хаьттар ГӀайре Фирузас экзамена председателга.- Пхиъ оттайой вай?

Низткъа лерга хаззал:

- Оттае, - аьлар ИбрахӀима. Са гӀадвахар дувца боарам боацаш дар. Шин профессора пхиъ оттаяр – уж бегаш бацар. Цул совгӀа, тӀем тӀа лаьтта эпсар, майра пулемётчик а вар царех цаӀ. Из вӀашагӀкхетар са вахаре лоархӀаме моттиг хинна дӀаэттар. ДӀахора деррига сай вахар наьна меттаца дувзадир аз. Ӏадразкъий ИбрахӀим цул тӀехьагӀа дукха ваханзар, кхы кхо шу даьлча кхелхар студенташта а берригача гӀалгӀашта дукха везаш хинна профессор. Из кхелхар 1983 шера.

ТӀемахой дукха бахар со кхийнача а ваьхача а Наьсаре. Гаьна воацаш вахар Имагожанаькъан Саламхан, цӀермашина станце дӀа мел водача хана бӀаргагора цига къахьегаш хинна Атиганаькъан Муса, кхыбарш. Царех хӀаранена баркал ала ловра цар яьккхача Коталонах. Тахан дийначарех ва Медаранаькъан Мухьмад, из са дай хьабаьннача Сурхо тӀара ва. Цунца къамаьл де дийзад са цхьа 30 шу хьалха. Каналал дехьа лаьтташ телар дӀаде, цул тӀехьагӀа уж лаьтташ цу наха доаладерзадергда яхаш къамаьл а дар арадаьнна. Заводе дукхача шерашка болх баьча, хӀанз пенсе яхача тха нанна лаьтта деннадар каналал дехьа дӀаде аьнна, вешта аьлча, беш санна леладе. Цигахьа лаьтта дар мотташ ва со Мухьмада а. Цхьан сарахьа, цу лаьттай хьакъехьа къамаьл деш лаьттар тхо. Цу хана кхалсаг а яр цунца, хетаргахьа, из цун фусам-нана яр. Мухьмада ший 70 шу мара даьнна хургдацар цу хана, бакъда лела-м 50 шу даьннар мо кадай, волавалар сиха долаш вар из. Дика-во да яхаш дувцар цигара лаьтташ, хӀана аьлча дуккхадараш лоабат боаллаш дар. Мухьмада из лаьтта хьаийцар е эцанзар белгала хац сона, бакъда йоккхача сага (тха нанас) шин-кхаь шера лелайир из беш, цул тӀехьагӀа мукъаялийтар.

Мухьмада укх шера 100 шу дизад. Кхы а дуккхача шерашка маьрша вахалва, аьнна, ловца баккха ловра цунна.