Миштай дешара шера юхьиг?

- Хьо ишколе болх беш вола 30 шу ха ма йий, фу хувцаденнад вай халкъа дешарца цу юкъа?

- Хьалха хиннача дешараи таханарчоаи юкъе латтани сагалени юкъе мо йоккха юкъ йоалл. Къаьстта из дувзаденна да ишколай дукхалца а цар таронашца а, цар дешара луча паргӏатонца а. Со болх бе дӏаволалуча (1980) хана хиннача Наьсарен кхален ишколаех (дукхагӏчарех) хӏанз кхера а бисабац. Массанахьа хьалъяьй керда ишколаш, къаьнаръяраш, йовзаргйоацаш, хувцаеннай, тоаяьй, заман кердача архитектуран куца тӏа югаш. Сурхо тӏарча №2 йолча ишколера дӏаболабелар са къахьегама никъ, цу хана юрта ши ишкол мара яцар: цхьоалагӏеи шоллагӏеи. Уж а дукха безам тӏабодаш яьяцар гӏишлонхоша. Цу хана керда я оалаш хиннача шоллагӏча ишколера классаш вӏалла тара яцар таханарчарна. Уйчен йӏоахалла классашка чувуга наӏараш, даьсса пенаш мара гуш хӏама хилацар. Классаш шоаш а дукха дог айлургдолаш яцар, таханарча дешархошта отарашта е кхийнашта тара хета мегар уж. Баьде яр. Лампаш а кхоачам боллаш сердал луш яцар, къаьстта улг долча оагӏорахьа. Цар чу лерттӏа болх беш яцар спортзалаш. Хьалхарча ишколера спортзал къайла латтар, кхокхарча бӏехъяь, из цӏенхаштта тоае езаш яр. Шоллагӏча ишколерча зале ӏан юкъе температура 10-15 градусал лакхагӏа хилацар. Хӏаьта цу тайпарча хьало лазараш кхолла тарлора. Цудухьа, цар чу хьо чуваьлча, го йиш яр полтош тӏаювхаш, кийнаш тухкаш, волейболах ловзаш боахка нах. Программага хьежжа, ший хила еззача беса урок яла таро яцар цар чу, спортивни барзкъа дувхаш ловзаш саг вовнзар сона бӏарчча шера.

Актови залаш-м цига вӏалла я а яцар. Цхьадола доккха цӏайш дездеш йола моттигаш спортивни залашка, ишколан коа е уйча еш нийслора. Гӏалий тӏара ишколаш а яцар цу гӏаулакха дикагӏа я ала йиш йолаш. Дагадоагӏа, Наьсарерча №1 йолча ишколе Шолжа-Гӏалий тӏара вай гӏорбаьнна йоазонхой баьхка хинна. Царца вар Янданаькъан Жамалда, Боканаькъан Ахьмад, Пхьилекъонгий Махьмад-Саӏид, Ведажанаькъан Ахьмад, Гаьгенаькъан Гирихан. Спортивни зале классашкара гӏандаш чу а дихьа, хьадир из вӏашагӏкхетар.

Хӏанз (из-м цецвала а мегаргволаш хӏама да) Сурхо тӏа пхиъ ишкол я. Царех моллагӏа хьаэце, дешара мел эша хьалаш да. Сапаргӏата классаш, чулатташ йола бӏарг хьоаста мебель, йоккха библиотекаш, лакхача боарам тӏа цӏай, вӏашагӏкхетар, сайре дӏаяхьа таро луш йола актови зал, чулатташ къамаьл дӏахозийташ дола чоалхане гӏирсаш а долаш. Мел воккха, веза хьаьша варах, кхоллама йоккха тоабаш концерт дахьаш яхкарах, уж чуяха эхь хетаргдоацаш я актови залаш. Ерригача ишколан дай-ноаной цкъа ӏоховшабе таро йолаш; йоккха а, сийрда а, кердача хьисапера гӏандаш оттадаь, сцена яь я уж. Цига чудолхача берий дегаш делаш хул, из фусам еза а хоза а хеташ. Классашка латта мебель а бера ханага хьежжа я, зӏамагӏбарашта лоха истолаш гӏандаш, бесаш дола мебель оттаяьй, боккхагӏбарашта а цар ханашка хьежжа ӏалашъяьй, классашка латт компьютераш, киносюжеташка хьажа таро луш йола экранаш, интерактивни улгаш, хӏара ӏилман чулоацамга хьежжа из ӏомаде гӏо деш дола гӏирсаш. Ишколан кулгалхой хӏаране ший къаьстта кабинет я. Хьалха, къаьнарча ишколашка, директор а, завуч а, кхетама балхах вола директора гӏонча а шоай къаьстта балха моттигаш йолаш хилацар. Лора кабинет-м гӏанахьа а гуцар цу хана, ишколашка лораш вӏалла ба а бацар. Переменах салаӏа арадаьннача берашта доладала, дӏаовтта, ӏоховша моттигаш я. Дикагӏа йола гӏишлон материалаш я ишколаш хьаеш дӏаяхийтараш. Цудухьа ингали санна къаьга я уж чухьара а арахьара а.

- Ишколаш-м керда ма йий, цар чу хьехаш бола хьехархой кхоачам боллаш а шоай балха говзал лакхача боарам тӏа йолаш а нах бий?

-Дукха хӏама тийша да хьехархой говзалах. Керттердараш пенаш дац, цар чура хьаькъалаш а долаш, дика дийша а болаш арабоала кагирхой ба. Царех тийша я вай кхоане, къаман вахар, республикан дегӏаахар, керда хьалаш кхоллар, иштта кхы дӏахо а. Цудухьа царна хьехаш бола нах массайолча оагӏорахьара дегӏабаьхка, дукха хӏама ховш, шоай болх кӏоарггачара бовзаш хила беза. Со болх бе дӏаволалуча хана, вай ишколашка тоъаш бацар дийша бола физикаш, химикаш, математикаш, биологаш, географаш, историкаш, кхыбараш. Урокаш дӏалуш нах-м болаш бар, бакъда цу гӏулакха эшаш дола дешар дийша бацар царех дуккхабараш. Цхьачар медучилище яьккхаяр, уж хими хьехаш бар; филологаша хьеха тарлора географи, ишкол яьккхачул тӏехьагӏа юххьанцарча классашка хьеха йоагӏар берашха йиӏиг, кхы а массагӏа дар уж. Цхьабола хьехархой арахьара тӏабаьхка, кхыча къамех хулар. Доазол арахьара метташ вӏалла ӏомадеш дацар юрташкарча ишколашка. Хӏанз из гӏулакх овлангара хувцаденнад. Ишколашка баьхкаб къонача ноахалех бола хьехархой, царех цхьабараш шоаш дешаш хиннача ишколашка болх беш ба. Укхаза хьоахае лов Сурхо тӏара 9 шера деша ишкол. Цига дешаш хиннача дешархоех мехка эшаш бола болхлой хьахиннаб, хӏанз а хьахулаш латт. Университет а яьккха, шоай ишколе къахьега юхаенай Исмейланаькъан ши йиша Миланаи Паьтӏамати. Юххьанцарча классашка хьехаш бола дика хьехархой хьахиннаб царех. Цар 4 шера кхедаь бераш дукха хӏама ховш а дика кийчдаь а хул. Иштта шоай ишколе юхабаьхкаб укхаза дийша Исмейланаькъан Хьаваи Залинаи. Хьалхаръяр эрсий мотти литературеи хьехаш я, шоллагӏъяр – хими. Къонача ноахалах я истори хьехаш йола Албохчанаькъан ӏашат, ингалсий мотт хьехаш йола Овшанаькъан Милана, гӏалгӏай мотт хьехаш йола Овшанаькъан Макка, уж а берригаш лакхара дешараш дийша ба.

Царна уллув къа а хьегаш, эшшача хьехам бала, цаховр хьалхадаккха кийча болаш, хьабоагӏа къаьнагӏа бола хьехархой а. Вешта аьлча, ишколашка чӏоагӏденна дӏаэттад тайп-тайпарча ноахалашта юкъера гӏулакх, бувзамаш. Царех шоай белггала пайда а боал. Къонабараш, боккхагӏчарна бӏарахьежаш, ӏомалу берашцара бакъахьара юкъамоттиг лелае, ӏилмаш хьехара наькъаш кӏоаргагӏа довза, даьшца-ноаношца болх бе, тайп-тайпара кхетаченаш кийчъе, кердадараш урокашта юкъекхувла.

- Иштта хьалаш хьакхелла хилча, дӏахьехаш бола хьехархой дика хилча, из кхетадеш дий бераш шоаш, деша гӏертий ераш?

- Цу даькъе хулаш дола хувцамаш геттара мекъа хул. Деррига бераш дешаш дац, хӏама ӏомаде ловш дац ала йиш яц. Хӏана аьлча царна юкъе ба гӏомара юкъера кораду дошо фийгаш санна бола дешархой. Укхаза айса тамаш яь цхьа масал доаладе безам ба са. Аз болх беча йӏаьхача заман чухьа (цхьан ишколе 28 шу), «Къоастора Ъ, Ь хьаракаш; йиш хоадора Ъ хьарак» яхача диктантах «5» яха оценка яьккха бер укх шера мара хиннадац са пхелагӏча классе. Йиаш а, кхоъаш а, шиаш а, кхыметтел цаӏаш а йоахар цох бераша, амма пхиъ яккха могаш саг хилацар. Е Ъ хьарак ца доагӏача яздора, е Ь хьаракаца гӏалаташ дора, е зама (запятой) ӏо ца оттаеш ютар. Укх шера 5 «а» классе ягӏача Хучбаранаькъан Сахар яхача йиӏига цецваьаккхар со, цунца цхьана гӏад а вигар. Аз цу ишколе болх беча 28 шера из йиӏиг мара хиннаяц цу диктантах пхиъ яккха могаш. Цу масало хьагойт цхьадола бераш хӏаман хьисап долаш, деша могаш а безам болаш а хилар.

Цу классерча дешархоша, иштта толамаш доахаш, ӏомайир литературах дагахьа ӏомае енна «Гӏалгӏай гимн». Лоаццача хана из ӏомаяь, хьаювца ховш вар иттех саг. Къаьст-къаьста царех хӏаране из хьайийцачул тӏехьагӏа, уж берригаш вӏашагӏтеха, илле хьисапе дӏаалийтача, тамашийна хоза оазаш йола хор хилар цох. Классо тӏоараш тохаш, чакхъяьлар из моттиг.

Цу масалаша хьагойт, цхьадолча бераша шоаш ишколе сенна ух дика кхетадеш хилар; амма, хала хете а, массанех ала йиш яц из. Хӏанз а болаш ба дешарца цӏенхаштта уйла йоацараш. Юххьанца, дешара шу долалуш, аз берашка аьннад, айса хьехача классашка малагӏа кхо хӏама хила йиш яц: хьалхардар – урокашта тӏехьабисар; шоллагӏдар – книжка, тетрадь доацаш хьаахар; кхоалагӏдар – урокаш ца ӏомаеш, шиаш яхар. Уж хӏамаш кхетадераш дукхагӏа ба, хӏаьта а хувцабала ловш боацараш а дӏабаьннабац хӏанз а. Хийла дешархо урок юкъекхаьчача хьавоагӏа, дӏахьежача тетрадь е книжка доацаш хул. Дешара юхьиг иштта хилча, дӏахо фу хургда кхетаде хала дац. Цхьадолча бераша а цар даьша-ноаноша а шоатта денах салоӏа ди ду, вожаш пӏаьраска дийнахьа цӏагӏа совц.

Цхьа дешархо вагӏа дӏадахача шоатта дийнахьа 7 классе, истола тӏа е тетрадь а е книжка а доацаш.

- Мичад хьа книжка? - хет аз.

- Дац сога.

- Библиотеке дӏачу а вахе хьаэца, фу деш лийннав хьо хӏанзалца?

- Кхоачаденнад йоах библиотекаро.

- Иштта лела воаллий хьо бӏарчча шера? – цун фу уйла я хьажа отт со.

- Эцаргда аьннад сона.

- Тетрадь мичад хьа?

- Цӏагӏа дисад.

Хьалдоаккх сома математиках леладе тоам бола тетрадь. Дукха ха ялале со дӏахьежача, цу тӏа сурташ дехкаш вагӏа.

- Пӏаьраска дийнахьа цхьа тема ӏомайича, четвертной диктант хургда шун. Масдар дика ӏомадеш хилалаш, - ях аз. Цу аз вувцача, книжка а тетрадь а доацача кӏаьнка йоах:

- Со пӏаьраска дийнахьа воагӏаргвац.

Из санна бола дешархой а каст-каста нийслу ишколашка. Цар дика дешаргда аьлча, теша хала да. ӏа мел хьехам барах, хувцалуш хилац цар никъ. Иштта ишколе 9 шу даьккхе, хьехархой садуаш лийле, дӏаболх уж.

- Даьшка, ноаношка фу аргдар ӏа? Малагӏа моттигаш я цар мела ютараш, тоайича дика хургьяраш?

- Эггара хьалха са царгара деха безам бар; бераш деша хьа ца ухийташ, цӏагӏа ма доагӏаде, аьнна. Саг йоагӏар аьнна, хьоашалгӏа баха безар аьнна, да арахьара цӏавоагӏар аьнна, царг тоае дига дезар аьнна, бӏарчча дийнахьа, шин дийнахьа, кӏира дешара тӏера ма даха бер. Хӏара дийнахьа керда хӏама хул цар ӏомаде дезаш, из ца ӏомадеш дисача, тӏехьа тӏадоагӏар кхетаде хала хила тарлу цунна. Шоай бера тетрадага хьажа, цо мишта язду, цӏагӏара болх бой, малагӏа оценкаш йоах ховргда шоана тӏаккха. Да-нана ца хьожаш хилча, бера хет, дешар цӏенхашта хӏама доацаш санна. Денорга тӏа хьажа, хӏана яьккхаяц беро бӏарчча кӏира дика оценка? Вояраш хӏана яьхай? Из нийслу бера дешаш, урокаш ӏомаеш ца хилча. Бӏарчча кӏира цхьаккха оценка ца яккхар а лертӏа дац. Ишколе хьабаьхке, шоай бера мишта деш хьажа, бетта цкъа мукъагӏа. Ладувгӏа хьехархоша фу оал. Шоай берага книжка да е дац хьажа. Тетрадь-ручка, кхыбола хиланза баргбоаца гӏирс эца. Бер ишколера чудеча, цӏагӏара болх баьбий хьажа. Уж хӏамаш теркаме ца эце, дешархо цӏаккха нийсача новкъа варгвац.

- Классал арахьара болх мишта латт ишколашка, фу ӏомаду берашта?

- Классал арахьа а дукха хӏама ӏомаде йиш я ишколе. Масала, факультатив оалаш ба кружокашка беш бола болх. Соахка аз къахьегача ишколе берашца, ашарий дуне довзийташ, болх беш хилар вай республике гӏорваьнна вола композитор, иллиалархо Дзейтанаькъан Тимур. Цу масало берий вахаре дукха хувцамаш даь хургда аьнна хет сона. Аз литературни кружок лелаю итташ шераш да. Дешархоша дӏаязбаьб багахбувцам, кхеллай байташ, дувцараш, кроссвордаш. Царна дукхаза «Селаӏад» яхача журнала тӏа кепа йийттай. Цхьачарна журнала юбилейш йолаш премеш тийннай. Бераша мел яздаь хӏама гул а даь, массехк шу хьалха оаха арадаьккхад «Сурхо тӏара бераш» яха къаьстта книжка. Хӏанз а из болх дӏахохьош ба тха ишколе. Бераш долча тайп-тайпарча шерашка хьоашалгӏа баьхка хиннаб йоазонхой: Овшанаькъан Султан-Хьамид, Чахкенаькъан Саӏид, Гаьгенаькъан Гирихан, Шаденаькъан Султан, Гарчхананаькъан Бадрудин, Мерешканаькъан Султан, Хамхой Дауд; гӏорваьнна езача атлетиках вола тренер Коазой Ибрахӏим, Олимпийски чемпион Манкенаькъан Назир. Дӏахо кхы а сакъердаме вӏашагӏкхетараш хургда аьнна хет сона берий.