Эхь хеташ вола саг

Со валлац цар аьннача хӀаман цхьаккха хӀама тӀатоха е цунцара мугӀараш тоаде. Аз кхетадечох, ийман да Даьлах эхь хеташ хилар. Везача Даьлах эхь хеташ хила веза саг ламаз дарца, марха кхабарца, Даьла хьоахаварца, сагӀа даккхарца, бакъ лерца, хьарамча хӀамах лораваларца, ди кхайкабеш хиннача элчарча яхар дарца, цар наькъаш довзаш хиларца... Иштта кхы дӀахо а. Вешта аьлча, ийман дола саг эхь яхача деша маӀан дизза кхетадеш а лоархӀаш а, из кхоачадеш а хургва, аьнна, хет сона. Из ийман гучадувла йиш я тайп-тайпарча моттигашка, бе-беча гӀулакхашца. Укхаза дагадох сона, Галашка имам хиннача Ганенаькъан моллаца нийсденна хинна хӀама а цо аьнна дешаш а.

Маьждига юхе боккхийча нахаца пхьегӀа тӀа лувш-оалаш ваьгӀав имам. Гаьна доацаш бургацах ловзаш доахкача берех цхьанне хьатеха бургац, боккхийча наха керчча тӀа а ена, царна юххе сецай. Царех цхьа кӀаьнк из хьаэца хьаведдав, бакъда боккхача наха хьаккхашта тӀава ца лоархӀавеш, юхаозавеннав. ШоллагӀа кӀаьнк майрра тӀавенав къоаной багӀача, ший бургац хьа а ийца, дӀавахав, цхьаккха эхь-бехк ца хеташ. ТӀаккха аьннад йоах моллас:

- Даьра вац шоана из кӀаьнк аз мах баь маьре яхача кхалсага ваь.

Из дош техкад, цох бакъдар фуд хьажа ловча пхьегӀа тӀа багӀача кхыча къоаноша. Цо аьннача тайпара, из кӀаьнк акхар юртара а воацаш, кхача юртара хиннав, Галашка хьоашалгӀа вена.

Цу масало хьагойт динца доаггӀача тайпара цӀена мах баь, къаман Ӏадаташка хьежжа йоалаяь саг ийман долаш хилари цун дезал а иштта хургхилари. Вешта аьлча, саг эхь хеташ хилар Даьлагара да, цо енна хоза оамал я сага лелаер.

Вай къаман юкъе оалаш каст-каста хезад сона, дика саг цӀийлуш а кӀайлуш а хила веза, яха дешаш. Маца хул саг цӀийлуш, маца хул кӀайлуш? Эхь яхача дешаца юкъара хӀама долаш йий уж шаккха моттиг? ЧӀоагӀа я аьнна хет сона. Саг цӀийвалар шийгара гӀалат далар кхераш е ше аьннача, даьча хӀамах эхь хеташ хилар да. Укхаза дагайох сона моцагӀа айса хьехаш хиннача классера ши йиша, цхьа да а цхьа нана а дар цар. Бакъда оамалаш тайп-тайпарча яьш чу кхехкабича санна яр. ЦаӀ яр хьакхашта, бер Ӏаж буаш латташ хуле, дӀатӀаяха ала тарлора цо:

- Хьабал сога, цхьа царг тохийтал.

ШоллагӀъяр, из ца ала, дунен тӀа Ӏаж ца буаш Ӏергьяр. Ше дика Ӏомаяь урок хьаювцаш хилча а, пешка чу яьллача санна кхохкалора цун юхь. Ӏа цох бехк баьккхача-м, из бӀарчча ден-бус цӀел юхь тӀара дӀа ца йоалаш ягӀаргьяр. Вешта, цо ишколе мел яьккхача хана, цох бехк баккха безаш цхьа моттиг йовнзар сона. Вож йиӀиг а яцар воча хӀаманца хьоашал долаш, хӀаьта цӀийлуш-кӀайлуш хилар тайп-тайпара дар цар. Нагахьа санна дика саг цӀийлуш-кӀайлуш хила везе, цул дикагӀа дешархо са цӀаккха а хиннавацар, хӀана аьлча из миссел цӀийлуш бер дайнадацар сона цу хана меттел, айса дунен чу мел яьккхача хана. Цу тайпара саг эхь хеташ я е яц яха хаттар оттаде дезаш а дац, хӀана аьлча из дӀаяздаь хул цун юхь тӀа. Хетаргахьа, дӀахо дӀа мел йодача хана а хургья из иштта. Деша йоде а, балха йоде а, маьре йоде а. Из наха езаш а ираз долаш а хургья аьнна хет сона. Цун тайпан цӀи яккха лац сона, из дӀахозе-м, из цӀийлургья шоана, вӀалла шеко а йоацаш. Хетаргахьа, иштта хургда-кх из Далла везар, хоза оамал цо ялар, кхыча наха юкъе саг белгалвар.

Сага вахаре дукха хул эхь хета дезаш йола моттигаш. Бакъда, дийшача наха яхачох, Дала садетт во оамалаш ярашта а, нахах эхь хеташ боацарашта а. ХӀаьта цхьаццайолча моттигашка, къаьстта дукхача наха юкъе саг эхь хеташ, ший мехкахой а юртахой лоархӀаш хилар ловра. Укхаза массехк масал доаладе безам ба са. Дукха я вай мехка юкъара, цецваллал адам тӀалатта моттигаш. Царех да урамаш, паркаш, аллеяш, стадионаш, майдаш, базараш, тикаш, царех тарра кхыяраш. Цу тайпарча моттиге нийсвелча, ше гӀалатвалар кхераш, эхь хеташ хила веза саг. Эггара зӀамагӀа дола цо ду гӀалат да, нувхаш Ӏокхувсаш хилар. Масала, морожни йиа каьхата пела, пепси-кола чухинна аьшка банкилг, «Баунти» юкъеяьлла каьхат, уж санна дола хӀамаш дукха дут вай дита ца дезача. Цхьа ди дӀадодац Магасе со вахача са наӀарга е килёнка тӀорми е лакхе хьоахадаьраш санна дола хӀамаш са гулде ца дезаш.

Шахьара юкъе а вахац со, кӀеззига юстаро а вах. ХӀаьта а коравоагӀа цига гӀолла тӀехвоалаш шийна тӀехьа ца доагӀа хӀама дуташ вола гӀалийха. Воккхачоа меттел, бера а эхь хета дезаш хӀама да нувхаш Ӏокхувсилга. Иштта тоам боацаш, сага эхь хета дезаш хӀама да, машинаца воддаше, корах гӀаьленаш чуяьхка баьсса кӀинг аракхоссар, хий чухинна пластикан шуша аллийтар. Кхыметтел эзача гӀаьлен юхк чукхосса а тӀехьа яьшкаш ма латтий хӀара гӀа мел баьккхача. Лаьтта ца а кхоссаш, цу чу из кхоссаре дика хургдар. Цхьаболчар, наха гуш ца хилча, де тарлу цу тайпара хӀама, амма дицде мегаргдац деррига довзаш, хозаш волча Далла из гуш хилар, тамашийна хоза кхелла Ӏалам цалоархӀачоа, бӀехдечоа Из раьза хургва аьлча тешалуц со. Нагахьа санна Из раьза воаца хӀама деш хилча, цу сага никъ беркате хургбий-те, аьле, шеко йосс дег чу. Цу сага де дезар доккха хӀама а дац: зулам даргдар, наха вас хургьяр де эхь хеташ хилар.

Каст-каста аз зувча моттигех я Магасе цхьаькха. Ах бийса яьнна, нах бийшача хана, урам тӀа лелаш хул легковой автомобиль. Калонкашца ашараш лекхаш, цу юкъе етташ хул оркестраца хулаш йола йоккха фата (Бас барабан), цу тӀа чхьонкар етташ санна таташ ду цо, нах сомабоахаш. Сона хетачох, Магасерча наьха яц из машин, гонахьа ядача юрташкара хьачуухачох тара я. Шахьар тӀарча нахах эхь хетац цун водитела, иштта эхь хетаргдац цунна миччахьа ше вале а: ший юрта, кхыча республике е мехка. Эхь цхьаннахьа хеташ, вокхазахьа ца хеташ хила йиш яц. Эхь хеташ вола саг массанахьа а шийх гӀалат далар кхераш, цхьатара лоралуш хургва. Цудухьа уж нах кӀеззига оамал тӀа баьхкача бакъахьа хетар. Тоабелча царна шоашта а дуккха сакъердамегӀа хургдар шоай вахар.

Эхь-бехк хета безача нахах ва уллув ваха лоалахо. Масала, ший нувхаш цун наӀарга ца увттаяр, ӀотӀацахьекхар, цох эхь хетилга да. Цу коа могаш воацаш саг вале, тӀехдаьнна гӀар-тата цадар, лоалахо лархӀар, цох эхь хетар да. Нагахьа санна лоалахошка, Дала ма дахьалда, таьзет хинна моттиг яле, сакъердама е пандара-фатанна кӀеззига сабарде мегаргда. Наьха котам е москал коа чуеча цунна тӀой детта мегаргдац. Мича яхай ца ховш из наьха коа дӀачуяьлча йовр-м геттара хоза доаца зулам да. Сона дагадоагӀа цу тайпара моттиг а нийсъенна, лоалахошта юкъе цатоам этта. Москал йовр сел доккха во дац, цул доккхагӀа да из яйча хьалургйоаца нах гонахьа бахаш хилар. Из эхь да, бусалба волаш а воацаш а хьакхеллача моллагӀча сага. Нийслу цкъаза цул доккхагӀа дола цатоамаш а лоалахошта юкъе увтташ. Тха даь-дас оалаш дар, цӀа е ков эца воаллаш хилча, хьай хургбола лоалахой миштаб хьажа. Дика лоалахо ах боахам ба. ХӀаьта вовар нийслойя, цо цӀаккха сапаргӀатадоалийтаргдац, цхьацца хичолаш еш.

Таханарча хана кӀезига-дукха дена а сом-эппаз тӀадоагӀаргдола болх е гӀулакх сага корадергдац аьлча со тешалуц. Цудухьа эхь хета деза, къа ца хьегаш, киса шай доацаш вагӀарах. Цхьа моллагӀа бола болх бе ца башаш а ба вайна нах. Болх шийна ховр мара бе йиш мичай, хьо маькх еш вале, дешара министралла вахийта йиш мичай хьо; хьо иккий пхьар вале, шахьара мэралла вахийтар нийса дац. Балхаш къердаш е Дала лакхера ахча чудоалла бохча Ӏочукхоссарга хьежаш ца а вагӀаш, хьай говзал дӀакхоачаш дола хӀама хьаде деза. Из хьадар эхь дац; цхьаккха ца деш, «вакъ», яхаш, вагӀар да эхь. «Даьра, укхаза хьаде хӀама-м дац», - оал тӀаккха.

Дукха гӀишлон балхаш ду нах ба вайна эшаш, кхыча мехкашкара хьа а ухаш, укхаза къахьегаш, арабоаххаше юха чугӀерташ ба вайна цхьаццайолча доазол арахьарча моттигашкара болхлой. Цу «де хӀама дац» яхачар бе мегаций из болх, хьатӀадоагӀар кӀезига ахча а ца хилча. Вайцига атта дац дика плотник (дахчан пхьар) лаха, лехача корабоагӀаш хилац штукатураш (дукхагӀа из болх бераш вьетнамцаш е узбекаш ба), кирпишк йилла саг а хийла хала лаха везаш хул, цох бола мах 1 кв. м. 2000 сома тӀа баьннаб. Кхы дукха моттигаш я балха кулгаш эшаш, хьабергба-кх дӀаайтте бе эшшаш бола болх. Сона вовзача цхьан къоаночо оалаш дар:  «Ший коа нув хьекхабар аьнна эхь дац; эхь да, из бӀеха долаш, цу коа вахар».

Сага эхь хета дезаш йола моттигаш кхы а я вай вахаре. Масала, из ишколе уха бер дале, цунна эхь хета деза хьехархочох, урок ца Ӏомаеш ишколе гучадала, эхь хета деза тетрадь е книжка доацаш хьааха, ручка бехаш лела. Эхь хета деза ше вагӀаш дола истол е гӀанд дохаде, кизгах залгӀа е. Аз хозахета дувцац уж хӀамаш, вахаре бокъонца нийслундаь дувц. Цхьан шера бераша дийшача ишколе кагья плинтусаш, дохадаь наӀарий чӀегаш, бӀехдаь истолаш хул. Из эхь да, шоай кара хьаденна хӀама лораде деза. Цхьабола дешархой хул, маьждиге бахача малайкаш хулаш, ишколе юхабаьхкача бокъонца бола гӀаьрхой хулаш. Уж нах ба эхь доацарашта юкъе, хӀана аьлча эздий саг цхьатарра эхь хилар кхераш хургва моллагӀча ше дӀакхаьчача моттиге.

Иштта эхь долаш хӀама да, корта бохабу малар менна, нахага ше чукхувлийтар, е ара Ӏоветталуш, текхаш лелар. Цар, цхьайолча хана, эхьах хӀама доацаш дола гӀулакхаш хьаду. Менна волаш цо даь хӀама шоллагӀча дийнахьа дӀадийцача, из ше ца тешшал эргавоал саг къаракъ кер чу Ӏочудаьнна даьлча. Цул совгӀа, шийна а наха а зулам хьаде а тарлу цо: машин тӀатехе ший а наьха а машинаш йохаю, нах лозабу, доккха зе ду. Сона дагадоагӀа цхьан сага, менна волаш, Наьсарерча ресторане дукха гӀандаш-истолаш дохадаь хинна. ШоллагӀча дийнахьа шийга из дӀадийцача, тийшавацар из, цу тайпара хӀама ше даьд аьлча. ХӀаьта а гӀандаш-истолаш хьатоаде-м дийзар цун, кхы боккхагӀа бехк баьбеце а. Из эхь да, молаш долча къаракъа пела духьа ишттал ший хӀама лохдар.

Къаьстта а эхь да аьнна хет сона, арахьара тӀабаьхкача наха гӀалат бӀаргадайтар, царгара хӀама хьаяккхар е лочкъаяр. Из, вай даьша оалаш хиннача беса, эхь хинна Ӏац, валар да. Цхьаккха тайпара ладарло гойта мегаргьяц вайцига хьоашал баьхкача наха. Цхьан дийнахьа Наьсарерча Барта майда йолча автобусий остановке латтар со, Магасе ваха дага волаш. Цигга хьатӀаера кхыча къамах йола кхалсаг.

- Магасе автобус хулий укхаза? – хаьттар цо.

- Хул, - аьлар аз, - со цунга хьежаш латт. Укх сахьате йоагӀаргья вайна.

Цхьа сахьат даьлар автобус йоацаш, ши сахьат а даьлар, кхыча къамах йола кхалсаг тхьоврре яхай са, кхаь сахьата хьежа вийзар са, столице йода автобус ярга. Со-м дӀаӀемавар вай автобусий леларга, бакъда чӀоагӀа эхь хийтар сона арахьара тӀаена цига лаьттача кхалсагах. Уж мо дола хӀамаш зӀамига да аьнна хете а, къамах йола уйла кхолл цар. Дика хила хьажа деза вай воайла а тӀабаьхкача хьаьшашца а.

Кхы а дукха дувца йиш яр цу темах, йоккха а дукха хӀама, вахара бе-бе оагӀонаш чулоацаш а я из. ХӀаьта вай дийцар а кхоачам болаш да, вахар дикка эргадаккхара. Дукха хӀама дац вайгара эшар: эхь хетаргдолча хӀамах лорадалар.