Наркотикаши замеи

- Хьамзат, наркологически тIахьожам лорий оагIорахьара лоаттабар маца хьахиннад вай республике? Цхьан метте Iохайша дукха ха ца йоаккхаш, даим моттигаш хувцаш хьадаьхкад шо укх денга кхаччалца. ХIана дар из?

- Наркологически гIулакх вай республике хьадийлла 30 шерал дукхагIа ха я. Из хилар 1994 шера. Цунца ювзаенна я психиатрически оагIув а. Хьалха наркологически диспансер яр, из болх беш хилар 2015 шерга кхаччалца. Цига тхо Iеш хиннача гIишлонна юхе хьалйир керда Наьсарера № 1 йола юкъера ишкол. ТIаккха ишколан юххе берий беш а хила еза, нахá болча аьттонна, аьнна, тхо Буро чурча дарбанчен коа дIадахийтар; цхьан юкъа цига хилар тха балха моттиг. Амма цига берий беш хьайийлланзар, хьайбай лорий оагIонна дIаелар из моттиг. Вайна массанена ма харра, 2020 шера ковид яхаш лазар ма хиларий, тхо хиннача дарбанчен тхов кIалха хьайийллар цу халача лазара дарба дергдолаш йола фусам, тхо юха моттиг хувца езаш хилар. ХIанз тхо кхаьчар Магас-Шахьара амбулаторе коа. Цхьан ах шера цига къахьега дийзар. Тхоаш хьалха хинна Наьсарера моттиг вIаштIехьаяьккха, цига Iочудаьхка кхы а 5 шу даьккхар оаха. Карарча хана, 2025 шера аьтинга бетта, Пхьилекъонгий-Юрта тхона еш лаьтта гIишло йисте а яьнна, укхаза хьачудаьхкад тхо. ХIанзчул тIехьагIа, Дала аьннадале, массахана а укхаза хургда-кх тхо. 

- Шун дарбанчера лораш бе-бе ба, аьнна, хет сона. Фу тайпа лораш ба шун, малагIа декхараш да цар кхоачашдераш?

- Ер ший тайпара лостам болаш дарбанче я. Укхаза дарбаш дераш керта лазараш дола, дегIа безамаш совдаьнна наркотик а къаракъ а мелаш бола нах ба. Цудухьа шин тайпара лораш ба укхаза болх бераш: психиатраши наркологаши. Царна новкъостал деш ба психолог а психотерапевт а яха лораш. Цу унахошта юкъе кхыдола дегIацара лазараш долаш нах ма хулий, цудухьа укхаза ва терапевт, бIаргий лор. ХIаьата а дукхагIбараш психиатраши наркологаши ба.

- Цхьайолча вай дарбанчешка а амбулаторешка а беррига лораш тоъаш боацаш моттигаш нийслу. Шо долча мишта латт из гIулакх?

- Бакъдар аьлча, беррига лораш таханарча дийнахьа тоъаш бац вай. Керда хьаяь моттиг ма йий ер, цудухьа дукха хувцамаш хиннад. Цунга хьежжа балха моттигаш тIакхийттай. Из бахьан долаш лораш эшаш ба тхона. ДукхагIа эшараш психиатраши наркологаши ба. Беррига тха болхлой хила везараш – лораш, лорий йижарий, технически болхлой, кхыбараш – 421 саг ва. ХIанзчул тIехьагIа 40-60 лор везаргва тхона, сменашка хувцалуш болх бе. Укх чу ялх отделени я, хIара отделене хила езаш я уж тайпара сменаш. Укхаза хьабоагIача унахошка хьежа беза, сихача гIон машинаца дIабаха цIагIара унахой тахка беза, цхьайолча хана унахо хьавоалаве баха безаш а ба уж; цул совгIа, укхаза Iобийша дарбаш дечарна гIулакх дераш а нийслу. Цхьаькха дакъа чудоагIа тха балха, саг къаракъ менна, наркотик теха ва е вац тахка дезаш моттигаш нийслу, цига болх бе а лораш беза. Керда дарбанче хьаелларгйолга а ховш, тхоай хулачох лораш кечбе хьежад тхо, иштта дешийта, кечваь 7 лор ва. ХIанз укх сахьате, Санкт-Петербурге дешаш кхы а ши лор ва: наркологи психотерапевти. Уж а, тхоца бартчIоагIам а баь, укхазара дIабахийта ба. Кхы тIа виъ дийша ваьнна лор ва, укхаза болх бергболаш кечве дIавохийташ. Цу тайпарча наькъаца лораш хьалкхебе гIерт тхо тхоашта. 

- Хьамзат, Iа лакхе хьоахадир-кх, шоаш болх беш дола 30 шу да, аьнна. Цу юкъа карагIдаьнна дика хIамаш, хувцамаш малагIаш да шун балха тIа?

-ВIаштIехьадаьнна хIамаш малагIаш да аьлча, эггара хьалха лазараш дIа ца даржийташ, царна духьалъотта хьежад вай. Цамогаш болаш дуккха нах ма хиннабий мехка: керта тувлбалар нийсденна а, къаракъа е наркотика тIехьабаьнна дале а. Хьабаьхкача царна де новкъостал хиннад вай, укх шера мара аьттув хиннабац, вайцига дарбанче Iо а вилла, дарба де. ХьалхагIа оаха сага дарба яздора; дIахо, молха а молаш, шийга хьажа везар ше вар из. ХIанз из моттиг хувцаеннай. Унахо дарбанче Iо а вилла, цунна дарба де аьттув ба вай. Стастика яхаш хIама я, лазар дIа ца даржарга хьежача, Къилбаседа Кавказага хьежача а ерригача Россега хьежача а; унахой таьрахь лакх ца далийта вIаштIехьадоал. Кхычахьа йолчул кIезигагIа йолаш, из статистика лоаттае а вIаштIехьа доал вай.

- Дукха ха йоацаш интернета чу хьежаш вагIаш, цхьа хоам бийшар аз. Цо йоахар, эггара дукхагIа наркомани яьржа моттиг Приморье я, шоллагIча моттиге ГIалгIайче я. Бакъда из е дац?

- Даьла Къонора, из бакъ ма дац! Цун бакъцахилара бахьан малгIа да? ДIателаш йолча статистика отчёта кеп хувцаеннаяр. Шин даькъах латташ яр из, хIаьта оаха уж ши дакъа декъа ца декъаш, вIашагIтеха дIаеннаяр отчёт. Иштта хьахинна тувлдаь хIама дар из. ХIаьта а оаха из дIанийсдир.

- Таханарча дийнахьа дIа а язбаь, наркотикашца шоай вахар дувзадаь нах мел ба вайцига? Цу наьха таьрахьаш хург ма дий шуга...

- Да, даьра, хIара бутт чакхбоалаш масса саг IотIакхийттав, масса тIераваьннав хьож тхо. Эзари ворхI бIаь везткъа виъ саг ва вай дIаязваь. ДIадахача шерга диллача, 28 саг IотIакхийттав. ДIадахача шера 8 бетта оаха дIаязваьраш 98 саг вар, укх шера бархI бетта – 36 саг. Тайп-тайпарча доакъошкара таьрахьаш лохлуш латт. Масала, наркотик теха е эза вий хьажа чакхбаьхарашта юкъе цу хIаманца бувзабенна хиннараш дуккха кIезигагIа ба. Наркотик йохкаш е эцаш гучабаьннараш кIезигагIа ба. Лорашта тIа а баьхка, лазар да тхона, дарба де тхона аьннараш е цар дезалашкара нах баьхка, уж латкъар кIезигагIа да. Цу тайпара гойтамаш массайолча оагIорахьара кIезиглуш латт вай.

- Вай бувцараш дIаязбаьраш ма бий, дIаязбанза хила йиш йий цар?

- Дерригача дунен тIа йовзаш йолча ВОЗа яхача цхьанкхетаро белгалдечох, нагахьа цаI дIаязваьвале, гуча ца воалаш лелараш шиъ хила а тарлу. ХIаьта уж кхозза дукхагIа хила а тарлу. МалагIча наркотикех пайда эцаш ба а хьажа веза укхаза. Лакхе, 1784 ва дIаязваь аьнна; аз доаладаьча таьрахьацара нийса ахаш вайцига тIабоалача кIомалах яь гIаьле увзараш ба. Вай-м наркоманашта юкъехьу уж, кхыйолча моттигашка-м сел теркал а биц уж, из лазар дац яхаш санна. Уж нах миштаб?.. Цкъа из эзе, тIаккха новкъосташца багIаш эзе, дIакараболхараш ба царна юкъе. Цох лазар да ала йиш яц, лазар лоархI, нагахьа санна дешарах ваьнна, спортах ваьнна, нахацара гIулакх дохадийя, хIама лочкъайийя, декхар хьоарчадийя, юха дIа ца луш лелаш хуле. Оамал хувцалуш, ийрчаваьларий саг, тIаккха ала мегаргда цох лазар. Хьоа талх цу сага, ер вай ювцаш йола наркотик цIех дIакхийтача, яха а яхе, хьоа толхабу цо. Из хьоа цкъа човхабича, пхезза а човхабича, иттаза а човхабича, ткъаь иттаза а човхабича; тIаккха талх из. Цу хана лазар оал цох. Цкъа гIаьле эзаяр, шозза эзаяр аьнна хьоа талхац, из диагноз яц, цу тайпара бараш дукха ба вай наркоманаш ба яхача таьрахьа юкъе. Уж, хьа а баьхке, чакх а баьле, тхо долча дIаязбаьчара дIабала безаш ба. ХIаьта а из мо саг хьагучаваьлча, оаха из дIаязву, дIахо цох фу хул хьажа: лазар кIоарглу цун е тоавеле дIавода. Тхо долча 40 хиллал саг ва, лорашта хьатIа а ухаш, шоаш тоабеннилга хьа а хайташ, лора хьехамаш кхоачашдеш лелаш. Уж цхьан шера учёте лаьттача дIабала безаш ба. Лазар дIадаьннад аьнна кулг язде дезаш нах ба-кх уж. 

- Дукха ха йоацаш дийшар аз; Къилбаседа Кавказе гIаьле эггара кIезигагIа увзараш гIалгIай ба, аьнна. Цу гIаьле увзача нахаи наркомани лелаераштеи юкъе вIалла бувзам бий? 

- Иштта цхьа белгалбаьнна бувзам бац царна юкъе. Къаракъ молаш бола нах кIезига ба вайцига. Уж эггара кIезигагIа Нохчий мехкеи вай мехкеи ба. Из гуш да маьждиге дахача а, дукха кагий нах ба вай ламаз-марха долаш, динца боахкаш. Наркотик яха хIама мишта нийслуш я дувцаргдар аз. Укхазара ара а баьнна, кхыча мехка дIабаха нах бий, цар дуккхача нахаца гIулакхаш дIа-юха леладеш хилча, дукха хIама хьачудоагIа керта чу, дукха уйла хувцалу. Из наркотик миштай хьажа дагахьа цох чам баьккхе, иштта дIаюкъеболх вай дукхагIа бола кагий нах цу хIаманна. Гонахьарча «гIозарга» хьежжа хул сага гIулакх а. Хьо нийса вале а, лелача моттиге из хIама даьржа хуле, кIеззига хьокхаденна а хьа ца хьокхаделча Iац хьох. Цудухьа цун керттера бахьан иштта да, аьнна, хет сона. Кагий нах даггара лелаш ма бий арахьа дIаухаш, цIаухаш, балхаш деш. Деша багIараш а ба, цар цига хьаIомаду из, цIабаьхкача шоаш Iомадаьр кхычарга дIалу, дIамерзду царна. ГIаьле, къаракъ долчох, хьаж йоагIаш хул. Наркотиках из ягIац. Из бахьан долаш, наркотиках гучаваргвац хьо, сага дIаховргдац хьона, сакъердам хургба хьона, аьле, дIа-хьа дарж-кх из хIама. Бахьан цу тайпара да, аьнна, хет сона цу хIаман.

- Эггара хьалха кхоллача хана, вай тахан наркотикаш санна лоархIаш йола хIамаш, дарба ду молхаш санна хьакхелла хиннай, лорал доаллача наха. ТIаккха уж юхамаччахьа ялара бахьан малагIа да?

- Юхамаччахьа ялара бахьанах дувце, 7 эзар шу хьалха денз, цхьацца дарбанна лелаю, яхаш, Iувшаш хиннай уж, хьадоахача гIаьнех, уж доагадеш хьаж йоахаш хиннай. Цу тайпара хIамаш леладеш хиннад; дарбанна, лазара леладу, яхаш. Бакъдунен чу дIачубоал, оалаш а хIамаш леладеш хиннад цар. Цига гIолла нах из гIулакх хьаIомаде болабеннаб. Лазар доацараша а салоIама, уйла-нигат хувц, яхаш, леладеш хиннад из хIама. Могаш боацарашта цу тайпара хIама дIаделча, геттара шоай дегI дайделча, корта муъабаьлча санна хеташ, массадола хIама дика а долаш, царна раьза болаш хул нах. Из тIера ма даьллинге, юха лазара чувахача санна хет. Юха а из тIерадаккха, дужаде уйла ю сага. Иштта хьаIомаяьй уж молхаш наха. Бакъдар аьлча, ах бIаь шу хьалха а морфий а цхьа сагота, теIа хилара дарба де йохкаш хиннай. ЦIихезача Анна Каренинас а леладаь хIама да из, ший вахар геттара сагото йолаш хийтта. Со фу ала гIерт аьлча, наркотикаша геттара дог айду, паргIатавоаккх саг; тIерайоалача хана тIера чутох. Дег тIа цхьа ший тайпара шод этте, массадолча хIамах догьийккхе, цхьаккха хIама ца дезаш, дунен тIара дIавала ловш хул саг. Цу ден тIа IотIавуг из наркотико. Цхьаккха хIама бе хилац, цу тIагIолла моллагIа во хIама хьаде кийча хул.

Саг хIама даа, хий мала, наб е езаш ва. Из хиланза даргдоацар да, вахаш волча моллагIча сага. Цхьаькха да, сага дезалуш дола хIама. Из дукхагIа мел хул, цох хьалвизац из. Боарамал тIехвоал. Масала, цаI хул чкъаьрий дахар Iомадаь, из доацаш Iелуц из. Иштта хьаIомадаь хIама да, наркотикаш йоацаш Iецавалар.

- Хьамзат, лакхе Iа хьоахадир; укх дарбанче унахой Iобувшабаь дарба де таро я, аьнна. Масса саг Iовужаве таро я шун таханарча дийнахьа? Цхьаькха цхьа хаттар а тIатохаргдар аз. Мел ха йоаккх унахочо дарбанче, бокъонца вийрза валлалца?

- Хьажал, хIанз укх мехка, кхаь даькъа дийкъа а дийкъа, из дарба хьаоттаде гIерташ да вай. Наркотикаш тIерайоалача хана, чIоагIа во хьал хул сагага. Лораша «кагвалар» («ломка») оал цох. Цу тайпарча хьале вола 25 саг Iовужаве моттигаш я вайцига. Царех 4 моттиг я реанимацена эшаш бола гIирс латташ, уж геттара кIалбисача наха лаьрхIа я. Дарба цу чу дегIа хьалага хьежжа хул, из хила йиш я 10 дийнахьа, 12 дийнахьа, 15 дийнахьа. Цу чура араваьлча, лораша меттаоттавара отделени оалаш я цхьаькха, цу чу цхьа бутт, ши бутт, кхо бутт ха йоаккх цо. ДегIа хьалага хьежжа да из а. Из дарбан шоллагIа дакъа да. Цунна чудоагIа психологически хало тIераяккхар, цу гIулакха лаьрххIа кабинет я. Психотерапевт ва, цо ший оагIора де дазар чакхдоаккх; къахьегама терапи яхаш моттиг я, цига цхьацца хIама хьадеш вагIаш хилча, лазара вицлу из, бе-бе хIамаш хьаю унахочо; дегI хьоадеш хилча сапаргIатадоалаш хул, чура гармонаш болх бе йолалу. Цу гIулакха спортивни зал я дарбанче. Юххера а, вахар меттаоттадеча вай республикерча кагийча наха шоаш болча хьех уж, психологически тренингаш чакхйоахаш ба уж. Шоаш беча балхаца, бийрзача унахой таьрахьашца из моттиг мерзъю цигарча болхлоша, цар шоаш болча дарба дергдолаш. ДIахо а дарба де раьзавар царца дIагIоргва; ше меттавенав, тоавеннав аьнна хетар, чуваха йиш йолаш хургва. Иштта кхаь даькъа дийкъа, дарба да оаха дер. Вешта аьлча, дарбанчен тховна кIалха, Iобийша дарбаш де йиш йолаш 50 моттиг я. Юххьанцара дарба де -25 моттиг, лораша меттаоттабара – 25 моттиг.

- Цхьацца хоамаш язду журналисташа наркоманех лаьца. «Ой, - оал аз, - шоана мичахаьа гу уж, сона-м мича гу цхьаккха наркоман?» Арахьа бIаргавайча, саг наркоман ва е вац ха йиш йий? Сенах ховргда из?

- Дикка гаьнаваьннар вовза йиш я. Оамалаш ший тайпара хул цу сага. Из хьакхашта хул тIехваьнна; ура ца латташ, лохача гIанда тIа вагIаш санна Iохувшаш хул; хьерчаенна хIама тIаювхаш, кегавенна волаш, мос кегаенна йолаш, бIаргсинош дехкаш, къайлавала гIерташ, ше маха бийтта пхьарсаш ца гойта дагахьа, дIаьха пхьош дола коч ювхаеш; тIаювха маьчи а цIенъяь йоацаш – иштта цхьацца белгалонаш хул-кх цар, эггара хьалха вайнача сагаца а тIехваьнна воаставенна волаш, тоам боаца дешаш оалаш. Хьоа толхабаьб цун, оаха энцефалопатия оал цох. ЦIено лора ца еш, хIама дегаза ца хеташ волалу из. Цу тайпарча оамалех вовза йиш я наркоман вола саг. Наркотик теха е эза воагIаш хуле-м, атта гуш хург ма вий из, вела ца везача велаши, болар мелденна волаши, низ боацаш эгаши. 

- Психиатре а наркологе а центр вайцига хьаелларгья аьлча, цхьаццаболча наха харцахьа кхетадора из. «Дурдом» яр из-м, оалар. Цу наха из аргдоацаш, уж дIакхетабеш, фу аргдар Iа?

- Хьажал, вай шин кIира долда из, бетта долда... Дарба а дийя, саг чувохийт. Цу наха «дурдом» аьнна цIи йоаккхар – интернат я. Сагах лазар хьа ма кхийттинге, цу сахьат цIагIарча наха из лорашка хьавоалаворе, цу сага талхаш латта хьоа гIойле хиллал тоабе, дарба де йиш яр. Из хьа ца воалавеш, цар гоавойя, тIаккха кIалдус цун гIулакх. Хьаькъал дIадоал кертацара. Цу тайпара геттара кIалбиса бола нах бахаш йола моттиг я неврологически интернат. Уж шоай дунен чу яккха йиса мел йола ха цига дIахьош хул. ЦIагIарча наха уж хала боландаь, цар оамалаш, бIеха лелар хала доландаь, цу цIагIара нах а цамогаш хул, царна бIарахьежаш. Цудухьа уж лелабе хьаяь я уж интернаташ. Iаьдало лелабу уж, кхаба а кхоаб; геттара лазар хьахьайча, тхо долча хьабоалабийя, дарба ду царна; тIаккха интернате юха чубуг. Иштта башхало я тха дарбанчени интернатаи юкъераяр. Унахой тха ба уж, бакъда баха моттиг интернат я цар. Цига а ва психиатр, цо хьавоалаву царех саг тхо долча дарба де, йистеваьлча юхавуг, ше хиннача моттиге. Интернатаца цу тайпара бувзам ба тха.

- Шоана ма хеттара шун болх дIа ца бохийташ, халонаш нийслой? МалагIаш я уж?

- Цхьа доккха ер ма дий ала бахьанаш дац уж. Дарбанче хоза яьй, паргIата я, дега а бIаргашта а атта я. Тха балха Iаткъаш яраш наьха оамалаш я-кх. Унахо цIагIа хилча, цу сахьате хьа ца воалавеш, моллашка кхувлаш, гаьнавоаккх. Лорашка из хьавоалавича, шоашта наха пIелг тIахьокхаргба, аьнна, хет. Из моллагIча цIагIа чуда тарлуш лазар да. Эхь-бехк ца хеташ, уж унахой хьакхувларе бакъахьа хетар тхона. ШоллагIдар да, наркотик еттараш, къаракъ мелараш, шоаш наха юкъе гучабаргба мотташ, хьабахка ца тугаш хул. Уж нахал ца боахаш, царна гIо де йиш йолаш да тхо. Из да тхона дукхагIа Iаткъар. Уж хьабахкар дезар вайна. Тха моттиг миштай аьлча; дега, пехка, бIарга лазар хилча, ше дIа а вахе, дарба де сона, оал сага. Тха унахой шоаш хьацабахкарал совгIа, шоаш могаш ба, яхаш, къарлуш хул. Дарба дайтаргдолаш, цар оамалаш хувца езаш хул, атта деце а.

- Iа а зийна хургда-кх из. Вай юрташка а шахьарашка а каст-каста нийслуш хIама да из, къона дезал бохаш хилар. Цу гIулакхах наркомане вIалла дакъа доалл аьнна хетий хьона?

- Бакъдар аьлча, цхьайола моттиг хул со цецвоаккхаш. Наркоман воллаше а, цунга маьре яхай со, яхаш, цунца яха а яхаш, чакхйоал цхьайола кхалсаг. Цхьайола моттиг хул, наркомани яха хIама гучадаьнна, тхоай кхалсаг цIайоалаяьй оаха, яхаш. Из доацаш хила йиш яц, хIана аьлча наркоман вола саг оамала хала хул; хIама хьачудахьаш воацаш, хIама хьадеш воацаш, хIама дохадеш, дохкаш, дIахьош мара оамал хилац цун. Цу тайпара вола саг везаш мича хул. ДIайодача кхалсага ма моттий; ше а, цIа а, дезал а лелабеш, зIамсаг хургва аьнна ше йодар. Иштта воацилга хайча, юкъера барт, безам дIабоал. Ше яхача моттигах догьэккх. Цу тIагIолла халахетараш хьа а доладеле, цатоам баьле, дезал къасташ нийслу. 

- Карарча хана эггара саготагIа, керттера декхараш малагIаш латт шоана хьалха?

- Эггара хьалха, сакхетам лакха а болаш, унахошта доаггIача тайпара дарбаш дергдолаш, лораш тхоай хила беза, аьнна, хет сона. Юкъ-юкъе уж говзал лакхъе деша ахийтар лоархIаме да. ШоллагIдола декхар, хьачубаьхкача наха паргIатагIа, аттагIа, кIезигагIа хьежа безаргболча тайпара гIулакх дар да. 

- Хьамзат, баркал хьона. Хеттача тайпара болх дIабахьа аьттув балба шун.

Интервью ийцар Iарчакханаькъан С.