Нах кӀезиг-кӀезига вӀашагӀкхеташ боагӀача хана, гулбеннарий теркам тӀаозаш, цар сагот ца долийташ, екаш яр каьхата пандара хоза ашараш. Уж локхаш хиннар яр вай республике гӀоръяьнна йовзаш йола пандарча Эккажанаькъан Мрина. Ха, мишта йода ца ховш, сиха дӀаяхар, ладувгӀача ашараша уйлане бигача наьха.

Кхетаче дӀайолалуш, гулбеннарашта байзар Ахьмада Сулумбика хьабена атта боаца вахара а кхоллама а никъ. Из бувцаш яр дукха йоккха йоаца киносюжет. Шоана цхьайола цу юкъера моттигаш дагайохийта безам ба са. ЦӀихезача вай мехкахочох дувцаш, сюжет яьккхачар аьлар: «1938-ча шера маьцхали бетта 27 дийнахьа Буро тӀа ваь хинна Мамилганаькъан Сулумбик, вовзаш ва тамашийна говза режиссёр а актёр а санна, цун вахар айхха дувзаденна хиннад киноискусствоца а ший къаман истореца а. Цун кхоллама никъ дӀаболабенна хиннаб Шолжа-ГӀалий тӀарча хьехархой института исторически факультетера, цига дешаш яккхай цо 1957-1959 шераш чулоацаш йола ха. Бакъда искусствоцара безам чӀоагӀагӀа хиннаб Сулумбика, цудухьа ЛГИТМиКе деша дӀахьожавайт цо ше, из яьккхе воал 1962-ча шера. ТӀехьагӀо, 1970 шера, цо деш сценаристийи режиссерийи лакхарча курсашка (ВКСР), шоай гӀулакха говзанчаш хиннача Хуциев Марленагара, Алов Александрагара а Наумов Владимиргара а Ӏомалуш. ВКСР деша вахале, Мамилганаькъан Сулумбик болх беш хиннав, НурадиловгӀар Х. цӀерагӀча Шолжа-ГӀалий тӀарча драматически театра актёр волаш. ВКСР яьккхачул тӀехьагӀа, цох хул Къилбаседа Кавказа телевидене студе (1970-1977) режиссёр, хӀаьта 1977 шера денз къахьийгад Одесски киностуде. Мамилганаькъан Сулумбика йита кхоллама тӀехьале лоадам болаш а тайп-тайпара а я. Цо даьхад дукха исбахьален фильмаш, царна юкъе да «КӀайча лай бос», (1970), «ТӀехбаьнна кхераме» (1979), «ЙиӀий халхар» (1983), «ЭгӀазлонна ди» (1985), «Бийса йоаккхаш яр дошо морхилг» (1989), «Ждановскечун тӀа саг вер...» (1992).

Цун кхолламе лоархӀаме моттиг дӀалоацаш хиннад, гӀалгӀай къаманна а цун исторена а хетадаь документально-исторически фильмаш: «Документальни детектив. «Ве гӀартар. 2004 шерара гӀулакх» (даьккхад В. Микеладзеца цхьана), «ГӀалгӀайче – селхан, тахан, кхоана» (даьккхад В. Микеладзеца цхьана), «Лоамий ашараш» (2006), «Бицбенна Бреста турпалаш» (2010, даьккхад В. Микеладзеца цхьана).

Мамилганаькъан Сулумбик духхьал начӀал дола режиссёр хинна ца Ӏеш, ший къаман тешаме воӀ а хиннав. Цо къахьегар ший къаман культуран хозал, йӀаьхий хилар, цун истори а Ӏадаташ а довзийта гӀерташ. Цун фильмаш шоашта никъ баьккхаб, духхьал Россе баьккха ца Ӏеш, иштта доазол арахьа а. Къаман культура а искусство а дегӀакхувлача даькъе толамаш дахарах Мамилганаькъан Сулумбика енна хиннай сийдола а еза цӀераш, совгӀаташ. Из хиннав «Нохч-ГӀалгӀай АССР культуран гӀорваьнна болхло» (1974 шу), «ГӀалгӀай Республикан халкъа артист» (2001), цунна енна хиннай Российски Федераце Президента Сийлен грамота ( 2019 шера маьцхали бетта 12 ди).

2023-ча шера наджгоанцхой бетта 12 дийнахьа кхелхар Мамилганаькъан Сулумбик; цох цхьанна хӀаманца яйе йиш йоаца гӀайгӀа, сагото хилар из вовзаш а везаш а мел хиннача наха. Из дӀавеллав Мамилганаькъан тайпан ЖӀайрахьа кхален Эзмерча кашамашка. Амма цун фильмаш даха дисад бӀаьшерашка, из начӀал долаш, искусство езаш а цунна мутӀахьа волаш а ваьха саг хилара тешал деш».

ДӀахо гулбеннараша дийцар кинорежиссёрах дола шоай дагалоацамаш, цунца шоай хиннача вӀашагӀкхетарех, цо шоашта даьча гӀо-новкъосталах, тайп-тайпарча гӀулакхех. Эггара хьалха къамаьл даьрех яр ГӀалгӀай культуран министра заместитель Куртой Макка. Цо белгалдаьккхар, Дунен халкъашта юкъерча кинофестивала доазонашка цӀихезача кинорежиссёрах болча дагалоацама сайре шоаш дӀаяхьа лаьрхӀалга а цун кхоллам безаш бола нах укхаза гулбенна хиларах ше теша хилар а. Шийна из геттара дика вовзаш вацар, бакъда цхьа хӀама дисад ший дег чу, аьлар къамаьл даьчо. 2018 шера цун 80 шу далар дездеш, Куртой Макка дакъа лоацаш хиннай, цун кинофильмаш гойтара болх вӀаштӀехьабоаккхача гӀулакха юкъе. Из кӀира чакхдоаккхаш гулбенна хиннабар из вовзаш, везаш бола нах, цунца болх баьраш а болх бераш а. Дега тоам беш а теркам тӀаозаш дар тайп-тайпарча моттигашкара тӀаухаш бола хьаьший цо дика тӀаэцаш хилар. ХӀаравар хьамсара а дукха везаш а вар цунна. Къаьстта а ше цецъяьккхаяр, аьлар министра заместитела, цо даьча халхаро. Цун дӀадаха шераш дицлора кадай, зӀамигача сага санна ду лоаман халхар бӀаргадайча. «Из сийрда саг вар, вай масанне а баркал ала дезаш. Вай дагалоацамаш дӀахо а дӀакхоачаргда аьнна хет сона тӀехьа тӀадоагӀача ноахалашка, укх чу багӀача къонабарашка», - аьлар, ший къамаьл чакхдоалаш, Куртой Маккас.

Кхетача дакъа лоацаш бар Къилбаседа Кавказа республикай кинематографистий доакъой кулгалхой. Уж бар Нохчий, ХӀирий, Селий, Черсий-Балкхарой мехкашкара. Царех дуккхабараш Ахьмада Сулумбик вовзаш а цунца гӀулакх доагӀаш а хиннабар. Хьашех эггара хьалха дош делар Россе кинематографистий Союза председатела заместитела Лаврентьев Клим Анатольевичаи цун фусам-нанна Эльвиарйнеи. Бакъда Клим Анатольевича яьхачох, Эльвирай дукхагӀа дар цох дувца а гойта а хӀамаш. Цудухьа оалача, дувцача хӀаманна из хьалхаялийтар цо. ХӀаьта Эльвирас дукха данзар къамаьл, цо гойтар укх вӀашагӀкхетарга кийчлуш, ше яьккха Сулумбиках йола киносюжет. Ашарашца а режиссёра сурташца а хозъяь, царех пайда эцаш яьккхаяр из. Массанена безабелар цо баь дукха боккха боаца болх. Цул совгӀа, Эльвирас аьлар: «Сулумбика цӀи йоаккхача хана, елалу со; хӀана аьлча из ше вар нахаца массахана велавенна, дог цӀена долаш, наха дикадар хилча гӀадводаш. Из вар тамашийна дика саг, тха балха новкъост, доттагӀа. Фестивала итт шера тхоца волаш чакхваьннав из. Оаха цӀаккха даь цӀи яьккха къамаьл дацар цунца, массане а Сулумбик оалар цох. Кхычарех тара воацаш вар из. Лоацца аьлча, ше ма варра Сулумбик вар-кх из. Иштта висав из са дагалоацамашка. Сона из вовзар, лоархӀар актёр, режиссёр санна; довз, дагадоагӀа цун кинофильмаш. Тхо цунна кино дегӀакхувларах дола совгӀат дӀадала дезаш дар. Цхьа хӀама нийсденна, хьал ца воагӀаш висар из. Иштта дисар из совгӀат а. Дукха ца говш из кхелхар... МоллагӀча мугӀарерча наьха санна хул актёра вахар, валар а хул цун иштта. Лоха вале а лакха вале, сага йитац машенаш, рузкъа. Цо дутт дега дакъилг. Цох оал дагалоаттам. Виц ца луш хургда вай из».

Ше къамаьл деш, Лаврентьев Клима белгалдаьккхар: «Сона хезад; гӀалгӀай къаман паччахьалкхен 100 шу дизад, аьнна. Новкъостий, кхалнахи маӀа нахи, сох бехк ма баккхалаш аз иштта аларах. Фу бӀаь шу да из?.. ГӀалгӀай паччахьалкхе-м эрсий паччахьалкхе а хьахилале хьа ма хиннайий. Цунна тешал деш я лоамашка латта гӀалаш. Цар дувц дӀадахачох а, тахан царга хьежарашка – шоай хургдолчох а. Сулумбик гӀала я. Из ГӀалгӀайчен культуран дошо гӀала я. ХӀанз а боаггӀаш боа мах банза а я из. Аз дехар ду культуранна а гӀалгӀай паччахьалкхенна а гарга болча, укх чу багӀача нахага, Сулумбиках яздаь хила дезар монографи, цу гӀулакха хӀанзарчоа долаш да каьхаташ а «Мосфильман», Горьке М. цӀерагӀча студе, СССР кинематографистий истори, архивий каьхаташ а да Наьсаре, Магасе. Книжка язде деза цох.

Сулумбика чӀоагӀа дагадоаллар ше даккха дагалаьца хинна, тӀема хана къаманца нийсденна хӀама дувцаш дола «Эпос» яха кинофильм. Дукха деце а, аз дакъа лоацаш хьахилар «Бийса йоаккхаш яр дошо морхилг» яха кинофильм. Перестройка ха яр из. А. Приставкина повесть араяларах, цу хана сеца лаьтта хӀама эккхар мо моттиг хилар. Из повесть ешаш бар берригаш. Из ца ешаш Ӏе йиш а яцар, хӀана аьлча из яр «Бийса йоаккхаш яр дошо морхилг». Духхьашхара къамаьл дар из, Къилбаседа Кавказе хинначох дувцаш. Из фильм мишта доаккхаш дар, из даккха бокъо яккха мел хала дар, ахча лаха, дехар де... Массехк сери ма ярий яккха лаьрхӀа хиннар. Приставкин а вар цу гӀулакха раьза. Чакхдаккхийтанзар де лаьрхӀар, мукъа баланзар. Исторе цхьа дакъилг мара даккханзар цар. Цо кхетадир, дӀахо цу хӀамнца къувса йиш йоацилга, цох хӀама хургдоацилга. Цудухьа раьза а хилар из шийна деттача сунтаца. Цо даьккхачох дуккхадар, хица дилача санна, лар йоацаш дӀадаьккхад. Из деррига дисадаларе, кхыча тайпа фильм а хинна хила мегар цох, саг коравергвар из хьаде, хьавашагӀдолла. ЧӀоагӀа новкъа дар цунна, из фильм даккха ший низ ца кхоачаш. Москверча кинематографисташта юкъе дукха хилацар из. Цигарбараш миштаб аьлча, бӀехалаш, бӀехалаш, бӀехалаш санна ба, низ чӀоагӀагӀа бар чакхвоал, боацачун корта дӀакхалла е «ваа» тарлу. Укхаза цӀавеча дийнлора из саг. Цкъаза аз барт а беттар цунга. Оамал яцар цун, шортта ла дувгӀаш вагӀаш, цхьаннеца хӀама дувцаш, дагавувлаш, даим къамаьл деш хулар. ДагадоагӀа, МагӀалбике долхаш дар тхо, со хьалхашка вагӀар, тӀехьашка - пхи-ялх саг. Машина дӀайолалушше, «тар-тар-тар» аьнна, волавелар тха Сулумбик. Хозий хьона, Сулумбик, аьлар аз. Шорттига воагӀалургварий хьо. «Мегаьд». – раьза хилар тха наькъа новкъост. (Вел). Ши минот яьлча, юха а волавелар. Къамаьл дӀадувца, чурадар хьалитта дезаш вар из. Шийга ладувгӀаш хилар дар цунна дезаш хиннар. Сона хеташ, цун кхоачарча нахага цо яздаь каьхаташ хургда. Цох язбаь болх, бокъонца дола книжка, таханарча гӀалгӀай культуран къаьга тешал а хинна дӀаотта деза. Хьаде из книжка! Нагахьа санна укхаза арадаккха шун из вӀаштӀехьа ца доале; аз новкъостал дергда шоана цаӀ, шиъ, кхоъ том араяккха. Язде доагӀаш а язде мегаргдолаш а саг вар из. Цох дӀадувца деза тӀехьа тӀабоагӀарашта. Тахан радиобувзамга гӀолла Сулумбиках дувца лаьрхӀа вар режиссёр Грамматиков Владимир. Цхьана болх беш хиннаб уж Горький М. цӀерагӀча студе... Володя дувца безам болаш вар цунца ший хиннача вӀашагӀкхетарех. Бакъда кхозлагӀа ковид хинна ва из карарча хана.температура 39 градус я, пхи минот хьалха цунца къамаьл даьд аз. Цо дехар даьд сога, укхаза вӀашагӀкхийттача нахага, гаргарчарга салам-моаршал ле, аьнна. Новкъа долаш вар, ше цунах хӀама хьадувца вӀаштӀехьа цадалар.

Са хьамсардараш, воаш гӀалашка хьожаш лелача хана; дицдергдац вай, цига цхьаннахьа Сулумбика гӀала а латташ хилар».

Къамаьл де дош лу ХӀирий мехкарча кинематографистий даькъа председатела Черджиева Индирайна. «Укхаза дийцачул дукхагӀа сона хӀама оалалургдац. Дикахетар хиннадар сона, «Дошо г!ала» яхача кинофестивале тхоаш довзийтача хана. Со цу фестивала шозза лауреат хинна саг я. ХӀаьта тха Гулуев Слава кхозза а хиннав. Киновед хиларах тарра, сона йовз Мамилганаькъан Сулумбика фильмографи. Из воккха говзанча вар, аз хьаллоац Клим Анатольевича аьннар, язде деза. Деррига кулга кӀалха долаш хилча, из динза даргдоацар да. Цхьа хӀама дар со цецйоаккхаш, из атта лелаш хилар, селлара ха яьнначул тӀехьагӀа. БӀарахьажар а дар цун чӀоагӀа хӀама зувш, иштта бӀарахьажар хул хӀара хӀаманца ший хургдолча фильмай доакъош гуча сага. Ер сайре кхоллаяларах даькъалаювц аз Мадина. Культура я вай, адамала доазонашкара ара ца доалийташ, лорадер. ЛоархӀаме да цох бола дагалоацам биц ца бар, иштта дагавоагӀаш хила деза вай «Мосфильман» керттера редактор волаш болх баь цун воша а. Се укх кхетаче хьехарах, баркал оал аз».

Къаьстта дӀаьха къамаьл дир вӀашгӀкхетаре енача Россе халкъа артистка йолча Янданаькъан Тамарас. Цо дийцар; ший да театра актриса шийх хилийтара духьала вар, яхаш. Кхоккхе йоӀ лораш хилар ловш хиннав из. Бакъда Тамарай безам дукхагӀа театраца, артистий кхелаца хиннаб. Дукха нах юкъеахарах, хургбола Лениградерча театральни института студенташ хоржача биъ бӀалах чакхъяьннайоллаше, из деша дӀаяхийта раьза воацаш, соцаяьй дас. Мел дукха нах юкъеахарах, хӀама хулаш хиннадац. Кхыметтел Базорканаькъан Идриса, ший доттагӀчо, аьлча а яхийтаяц. Юххера а, Мамилганаькъан Сулумбика дас, ший воӀ веннача таьзета дех цунгара из йиӀиг институте дӀаяхийтар, тӀаккха цун юхь ю дезала дас Хаважа. Иштта хьахинна актриса я Янданаькъан Тамара. Вешта аьлча, Ахьмада Сулумбика баркал ала дезаш хӀама да къаман цу тайпара саг хьалкхер а гӀалгӀашта накъавалар а.

ВӀашагӀкхетаре къамаьл дир РФ гӀоръяьннача артисткас Бокашевская Галинас, Черсий-Балкхарой республикан кинематоргафистий даькъа пердседатела Шабзухов Басира, Нохчий мехка кинематографистий даькъа кулгалхочо ХидаевгӀар ХӀарона, Селий мехкарча отделене кулгалхочо Сулейманов Мухьмада. Кхетаче вена вар Сулумбика воӀ Муса, веший къонгаш. Цар дийцар Сулумбик а волаш, ворхӀ воша уж хиннилга. Уж берригаш бакъдунен тӀа накъабаьха, дӀабехка, юххера ше а дӀавахав зӀамагӀа вола Сулумбик. Шийл хьалхагӀа кхелха воша дӀаволлача, ший а ший веший а къонгашка васкет деш санна къамаьл даь хиннад цо; эсала, эхь хургдола, доастама, во цӀи йоаккхаргйола хӀама шоашкара ма гойталаш, аьнна. Из дицдеш бац цун цӀен тӀара нах. ВӀашагӀкхетаре баьхкачар таро хилар шоллагӀволча Сулумбика воӀа Элберда даьча къамалага гойтамга гӀолла ладувгӀа. Цо дийцар даь оамалех, цо баьча балхах, шоай цӀагӀа хулаш хиннача цӀихезача нахах, из бокъонца вола бусалба саг санна ваьха а дӀакхелха а хиларах. ХӀаьта МагӀалбик-Шахьара совета кулгалхочо Йовлой Ӏусмана белгалдаьккхар, Ахьмада Сулумбик шоай шахьара сийдола вахархо хилар. Нохчий мехкара венача ХидаевгӀар ХӀарона аьлар; шоай мехка цун цӀерах урам хилийта хьожаргва ше, аьнна.

Кхетаче къамаьл дир композитора Чередниченко Александра, ГӀалгӀай мехкарча кинематографистий даькъа кулгалхочо, кхетаче хьае гӀерташ къахьийгача Зортанакъан Мадинас. Нах вӀашагӀкхийтта моттиг хозъеш яр Эккажанаькъан Маринаси Оздой Лейласи лийкха ашараш, даьха иллеш.